“Non hai cuestión máis relevante actualmente na Galicia para documentar que o que está a acontecer no rural”. Brais Lorenzo, fotoxornalista ourensán e autor das imaxes que se poden ver na exposición “Habitar o baleiro”, asegura que este proxecto nace do amor pola terra. “Estamos a documentar os últimos folgos dun modo de vida. Unha civilización que se extingue”, relata o fotógrafo, con raíces na zona do Ribeiro.

Das propias viaxes polo rural para cumprir coas encargas de medios como a Axencia Efe ou o Faro de Vigo, foi agromando a necesidade de contar con detalle, con imaxes, textos e mesmo audios o que está a acontecer nos territorios da Galicia do interior e, concretamente, das zonas da montaña de Lugo e Ourense, onde, segundo relata Lorenzo, perdeuse o 70% da poboación  nos últimos 60 anos.

Este coñecemento da terra derivado da súa experiencia no xornalismo unido coa súa propia vivencia persoal –“lembro cando era novo que na aldea de meu pai había rapazada para xogar, pero hoxe non hai relevo xeracional”, explica-, animouno a sacar adiante o que empezaría como unha exposición itinerante e agora xa comeza camiño para darlle movemento ás imaxes nun documental.

Nesta singradura atopou a primeira inspiración da man do xornalista Javier Fraiz, con quen compartía viaxes por estas terras e quen lle axudou a conceptualizar as ideas. A xornalista Cláudia Morán encárgase da coordinación dos textos, que escriben diferentes persoas da equipa e a produtora en cooperativa Metrópolis sumouse tamén para facer realidade o proxecto audiovisual, que ten en marcha unha campaña de crowdfunding. Xuntos están a crear este legado, “unha homenaxe a estas persoas que preservaron o territorio e agora non teñen ningún apoio”, argumenta Brais Lorenzo, para quen estas mulleres e homes que aínda habitan o rural, cada vez máis baleiro, están a librar unha “loita romántica”. “Nós queremos deixalo documentado, espertar conciencias e se pode chegar a alguén que poida axudar, aos que mandan, para que fagan algo, pois sería marabilloso”, detalla.

Percorremos con Brais Lorenzo a exposición, que, tras estar en Santiago, Ourense e Lugo, fixo parada na primeira parte do verán no museo Quiñones de León, en Vigo. A seguinte oportunidade para vela será a Fundación Camilo José Cela de Padrón desde o 18 de xullo, ata setembro. 

Lorenzo fotografou, falou, gravou... documentou o que vía no interior de Galicia e ten frases para o recordo. “Lembro unha muller en Negueira de Muñiz, á que lle comentaba que había pouca iluminación na rúa e dicía que "prefería ver as estrelas que ter farolas”, ou outra que con 101 anos, en Lobios, afirmaba que aínda ía ao monte todos os días e con moita ledicia aseguraba: “espero que a morte me pille traballando”. 

Nos Ancares falou con Lucía Fernández, presidenta da asociación Teitos de Piornedo, quen alerta de que as pallozas van desaperecer e exixe axuda das administracións para que “non esmoreza a nosa vida”.

En Calvos de Randín (Ourense ) coñeceu a Celso, que segue a trenzar en Vilar, Calvos de Randín (Ourense). Grazas ao texto que acompaña a foto na exposición podemos coñecer a súa historia: Aos seus 85 anos camiña ergueito, coa coroza ao lombo, como leva facendo desde cativo e, como antes ca el, fixeron seus irmáns, súa nai e seu pai. Traballou na hostalería emigrado en Suíza e logo asumiu o seu papel nas rutas do contrabando da época. Pero as corozas sempre foron máis súas ca ningunha outra cousa. Hai uns seis anos decidiu retomar a tradición familiar e veciñal e, no baixo da súa casa de toda a vida, hoxe trenza e trenza sen descanso.

Di que “nun par de días” é quen de facer unha coroza, pero o proceso require paciencia: apañar os xuncos en agosto, liberalos das malas herbas, poñelos a secar ao sol, quitarlles a aspereza. “Non hai unha medida exacta. Comézase pola cabeza, faise un mañuzo e vaise empatando”, explica.

Para este proxecto Brais Lorenzo tamén recuperou arquivo de seu, como no caso das fotos dos incendios forestais. Na exposición atopamos a Manuela Barja, nunha imaxe de 2012,  a mais antiga da mostra. Viúva dun bombeiro forestal, é a imaxe da dignidade. Camiña entre as árbores calcinadas polo incendio forestal que afectou á localidade de Laioso, no concello de Vilar de Santos, Ourense. O texto creado para esta poderosa imaxe relata que a pesar da súa avanzada idade (83 anos), do calor abafante e do fume, esta muller avanzou cara ás zonas queimadas para axudar nas tarefas de extinción do lume. Manuela emigrou a Alemaña a mediados do século pasado na procura dunha vida mellor, pero regresou aos poucos anos e dedicouse á labranza e ao campo. “Non hai quen roce e os montes teñen que arder á forza”.

Poucos anos despois, en 2016, conversara cun matrimonio de Chandrexa de Queixa (Ourense). Veciños da Espasa xunto a Lucero, o fiel can do home. “Está todo despoboado, a xente nova marchou a Barcelona ou Madrid. Durante toda a semana estamos catro persoas soas”, relataron daquela. 

O texto que acompaña a foto resume o que está a pasar en moitos lugares do rural galego: “Este mes quedamos sen supermercado e sen panadeiro”. A muller faleceu poucos anos despois do instante que capta a imaxe. O home finou hai poucos meses. O can segue vivo e agora vive nun piso afastado da aldea. Os invernos na Siberia galega continúan o seu curso.

Aínda que é inevitable unha mestura de pesimismo, nostalxia e resignación ao percorrermos a mostra, tamén hai lugares para a esperanza, que o fotógrafo quixo inmortalizar en proxectos concretos como o de Trasdeza Natur, en Silleda; ou dos tosquiadores de Negueira de Muñiz que aprenderon técnicas para cortar a lá das ovellas en Nova Celanda, como poñerlles rock para se relaxaren durante a tarefa.

Historias de esperaza que perdurarán para sempre como no caso da foto do colexio unitario, tamén en Negueira de Muñiz, que reabriu felizmente, aínda que non estea asegurada a súa continuidade no vindeiro curso.

"Hai esperanza porque hai proxectos de futuro e tradición, e os ritos permanecen vivos no territorio", explica Brais Lorenzo. É o caso o entroido, que goza de moi boa saúde por toda Galicia e no rural tamén. Escollemos aquí unha imaxe de 2022, correspondente á Baixada da Marela de Maceda (Ourense).  Os tradicionais carros xa non andan polas corredoiras das aldeas, mais algúns participan, presididos pola vaca Marela, entre o lume e a fariña na noite do sábado de Entroido, segundo podemos coñecer na mostra.