Protagonista das ilusións urbanas durante a pandemia e raíña dos feed de Instagram vía cottagecore, a romantización da vida rural ten un certo cariz aspiracional. Mais canto hai de certo e falso nesa fantasía millennial de que a vida nos irá mellor na calma da aldea?
Se o confinamento pola pandemia te pillou na trintena, máis aínda se tes criaturas ou vivías nun piso sen terraza na cidade, é bastante probable que nalgún momento fixeses promesa de deixalo todo e volver ao campo. Se non era a túa exclamación, sería a de alguén do teu círculo. O retorno ao rural —que emerxía como un refuxio no que se ía levar unha vida moito mellor— era un dos temas candentes, mesmo para quen en realidade nacera e vivira toda a vida en contornos urbanos. O tema foi tamén un dos favoritos da axenda dos medios, posiblemente porque permitía falar de algo que era positivo e bonito no medio dunha crise sanitaria e porque encaixaba cunha das grandes preocupacións do século XXI, esa de que España en xeral e Galicia en particular están perdendo a súa poboación rural.
A percepción do campo como un lugar de paz, no que todo irá estupendamente e a xente é riquiña persiste ata hoxe na cultura popular global
Probablemente, na xente que facía esas promesas de cambio impactaba a perda de calidade de vida nas cidades, non só a temporal polo confinamento senón tamén a escalada de prezos do aluguer e dos custes da vida tras unha década de precarización do mercado laboral, e a frustración ante o traballo. Emerxía así unha sorte de fantasía rural, na que a aldea xorde como refuxio para os nosos males. Era o lugar no que todo ía ir ben.
A idealización do campo como tal non é exactamente nova. Por ser, é xa un dos tropos literarios cunha existencia que se remonta ao ultimamente tan popular Imperio Romano, o do beatus ille. En Galicia, hai cen anos, se unha se pon a ler os xornais do momento e as súas crónicas e análises, chegará á conclusión de que a Galicia de verdade é a rural e non a urbana. Nas novelas curtas da colección Lar, por exemplo, as malas viven nas cidades e no campo todo son bondades. Aínda que poida parecer que agora non acontece tanto, esa percepción do campo como un lugar de paz, no que todo irá estupendamente e a xente é riquiña —esa palabra usada ata o fastío—, persiste ata hoxe na cultura popular global. É, por exemplo, a base de todas esas pelis de tarde nas que mulleres novas deixan a súa vida prometedora para abrir tendas de cupcakes ou campos de cabazas en Vermont, cuns veciños ultraentrañables que se consumen polo ben dos demais.
Temos unha visión demasiado romántica do rural? Preguntáballo a un experto mentres falaba con el da chamada «España vaciada» noutra investigación e dicíame que por suposto. Nin o dubidou. Ao outro lado do mail, a socióloga Antía Pérez Caramés, profesora na Universidade da Coruña, dáme unha resposta matizada: «En ocasións e entre algunha xente si existe esa visión romantizada e idílica do rural, que poderiamos dicir que é pouco realista, pero tamén existe todo o contrario». A experta lembra así «o grande prexuízo, case estigma poderíamos dicir, que existe cara aos espazos rurais e cara ás persoas que os habitan». «A asociación entre rural e atraso é moito máis potente que a visión romantizada deste espazo», dime, e suma: «de feito, esa visión romantizada é case exotizante, polo que contribúe máis a reforzar a idea do atraso que a superala». Fronte ás pelis de tarde estaría, por exemplo, o Galician noir.
Por suposto, a fantasía rural non é absoluto inocente, nin está desligada ás correntes culturais globais. Primeiro, parte dunha visión urbana das cousas e dunhas expectativas dos seus habitantes de como será a vida unha vez que deixen a cidade. Igualmente, tamén cabería preguntarse que implica refuxiarse na ilusión dese campo ideal cando se afrontan as cuestións negativas do mundo contemporáneo no que tocou vivir. No fondo case cabería preguntarse se se está a poñer ao mundo rural case como un extra nunha experiencia wellness de recuperación persoal.
«A asociación entre rural e atraso é moito máis potente que a visión romantizada deste espazo», dime, e suma: «de feito, esa visión romantizada é case exotizante, polo que contribúe máis a reforzar a idea do atraso que a superala». Fronte ás pelis de tarde estaría, por exemplo, o Galician noir.
Segundo, a romantización da aldea obvia tanto privilexios —como o de quen pode permitirse afrontar algúns deses proxectos que acaban nos dominicais da prensa de ideas creativas e sorprendentes que transforman a casa da avoa— como o contrario —todas esas queixas que quen viven xa agora no rural teñen—. Converter ao campo nun outro asume de xeito implícito que os seus problemas non son os mesmos do contexto do universo urbano, coma se estivese nunha realidade paralela.
O cottagecore era a exaltación dunha vida campestre, pero unha daquela maneira. Pensa en tomar té nun cottage inglés en cunquiñas de fina porcelana e en recoller na túa cesta de vimbio froitas no seu punto xusto
E, terceiro, ten en ocasións unha carga ideolóxica na que ás veces non pensamos. Véxase para iso o cottagecore. O cottagecore tivo o seu momento de gloria no comezo da década, unha fantasía de vestidos florais e cardigans, con cores suaves e aires de primavera ou de outono, segundo o momento do ano. Era a exaltación dunha vida campestre, pero unha daquela maneira. Pensa en tomar té nun cottage inglés en cunquiñas de fina porcelana e en recoller na túa cesta de vimbio froitas no seu punto xusto nunha encantadora horta.
En marzo de 2020, no momento de explosión global da pandemia, estaba aí coa súa imaxe calma e tranquila para ofrecer un refuxio. «Podería ser o principio dun conto de fadas de Hans Christian Andersen, antes de que a inevitable escuridade penetre, pero é máis ben o fondo dun movemento estético chamado cottagecore, onde os tropos de autosuficiencia rural converxen coa decoración delicada para crear unha destilación cursi de existencia pastoral»: esa era a definición que The New York Times daba nun artigo deses meses. Era escapista, nostálxico e esteticamente atractivo. Tamén iso si, estaba conectado co imaxinario que ata entón estiveran vendendo nas redes sociais as trad wifes, as mummy bloggers máis reaccionarias que venden cunha coidadísima estética un retorno ao anxo do fogar.
Non menos importante: transmite unha imaxe pastoral e idílica do rural, na que todo o mundo fai tartas de mazá e come amorodos cos seus looks dignos dunha serie de época británica nun entorno de paz e benestar alleo ao mundo. É unha aproximación ao mundo rural tan realista como María Antonieta na súa horta do Trianon. E, con todo, na era das redes sociais o algoritmo serve unha e outra vez este tipo de contidos e asenta códigos e referentes, que van máis alá do noso feed e acaban tomando tamén a cultura de consumo. Ese é o escaparate que crea un imaxinario de como sería o campo, esa fantasía rural, para a poboación millennial.
A cuestión galega
Volvendo do global ao máis xeograficamente próximo, que é o que pasa en Galicia? O 76% dos concellos galegos son rurais e, aínda así, só viven neles o 26% da nosa poboación. Son datos que me dá a investigadora Rocío Toxo. Galicia non está allea aos cambios demográficos que acontecen no resto de Europa e, en xeral, nos países occidentais. A concentración de habitantes nas urbes foi en aumento, ao tempo que o rural perdía peso demográfico. «O despoboamento é unha realidade demográfica en moitos municipios galegos do ámbito principalmente rural», explica Pérez Caramés. «É, ademais, un fenómeno moi común neste e noutros lugares de Europa, que está moi estudado, e do que se sabe que ten unha traxectoria moi longa e unha complexa articulación de variables demográficas e procesos socioeconómicos que o explican», sinala.
O 76% dos concellos galegos son rurais e, aínda así, só viven neles o 26% da poboación galega
Nos últimos anos, o tema converteuse en material de análise, tanto no marco político como no mediático. A nivel español, este foi o momento no que emerxeron e triunfaron conceptos como a España vaciada ou a España vacía —o primeiro que habitúan a dicir as persoas expertas en xeografía e demografía cando se lles pregunta polo tema é o pouco que lle gustan ambas etiquetas—. A nivel galego, este está sendo o século da idea da apocalipse demográfica, que xustamente Pérez Caramés —canda Isidro Dubert— desmonta en varios capítulos en A morte de Galicia (Xerais). Ao outro lado do mail, Pérez Caramés explica que se ben o despoboamento ten unha traxectoria longa, o discurso político catastrofista «é moito máis recente». «Esta interpretación profundamente pesimista da evolución demográfica recente (na liña da España vaciada) reclama unha intervención política decidida neste ámbito en moitas ocasións de forma pouco realista (polo menos, de acordo coa previsible evolución demográfica de moitos territorios) e, noutras ocasións, cunha orientación profundamente retrógrada en cuestións como a fecundidade ou a inmigración», apunta.
Pero por que se produce ese despoboamento? Estamos abandonando en realidade en masa ese rural que protagoniza as nosas fantasías? «A maior parte do despoboamento débese hoxe en día a que hai significativamente máis mortes do que nacementos (o que se chama crecemento natural ou vexetativo)», responde Pérez Caramés. «Esa tendencia é dificilmente reversible, tanto porque neses lugares as xeracións de mulleres en idades fértiles son moi escasas e porque existe moita poboación moi maior», engade. Isto é, a migración non é a razón fundamental.
Aínda así, que pasa coa xente nova? A investigadora Rocío Toxo investigou xustamente por que a mocidade deixa a Galicia rural. É o tema da súa tese doutoral, que presentou na USC. «É un tema complicado», explica ao outro lado do teléfono. «Apenas sabemos nada da migración rural [actual] a pesar de que está en boca de todos», sinala. O que Toxo descubriu foi que a saída desta poboación do campo está conectada cos procesos educativos. «A transición á educación supón o primeiro ímpeto», apunta. Saen para facer as veces xa o Bacharelato fóra e outras a universidade ou outros estudos superiores e xa non retornan ao lugar de orixe. A suma da formación, as oportunidades de emprego e a atracción polo mundo urbano funcionan como elementos para manter a esa mocidade que saíu do rural fóra.
«Apenas sabemos nada da migración rural [actual] a pesar de que está en boca de todos», sinala a investigadora Rocío Toxo
Con todo, o camiño non é lineal, isto é, está cheo de idas e voltas, pero tamén pensar na migración rural usando os contextos do pasado como referente sería un erro. As migracións xa non son como as de hai décadas, explícame a experta. Quen marcha cambia, sobre todo, de concello ou de provincia. Mesmo, como lembra Toxo, as distancias agora son menores, o que leva a que existan relacións constantes entre quen marchou e o lugar dende o que o fixo.
E que pasou con toda esa pulsión polo retorno dos anos do coronavirus? Toxo fixo o traballo de campo en 2021, así que sinala que non pode responder. Iso si, apunta que os crecementos de poboación dalgúns concellos da Galicia rural poderían explicarse por moitos máis factores, como as aperturas de residencias de terceira idade que supoñen un crecemento dos habitantes, a súa proximidade ás cidades e ata a chegada dos descendentes da emigración a Latinoamérica. O teletraballo impactou igualmente. Pérez Caramés sinala que houbo cambios residenciais durante a pandemia e «si que houbo un certo proceso de trasladarse ao rural desde as cidades ou, en todo caso, ir vivir a vilas máis pequenas», aínda que non foron grandes cifras nin afectou a todos os concellos do mesmo xeito. «A dúbida que temos, e para a que aínda non temos datos suficientes, é ata que punto se trata de cambios con certa permanencia e intención de instalación, ou ben se foron algo máis puntual, derivado das condicións especiais que impuxo a pandemia», explica.
Pechando o círculo, poderíamos preguntarnos tamén se a fantasía rural podería ter algo que ver. As expertas coas que falei non acaban de ver esa idea da romantización da aldea. Toxo sinala que nunca detectou unha visión negativa do lugar de orixe entre a súa mostra de estudo, aínda que recoñece que cando se fala de migracións téndese a usar unha visión negativa do rural. «Si que detectei que é visto como un refuxio, o lugar ao que volver en momentos de transición», explica. Suma, iso si, que hoxe vivimos nunha sociedade de alta mobilidade e de cultural global. «Son xeracións que poden sentirse arraigadas a máis dun lugar» O sitio de orixe é importante, pero pode selo outro tamén.
O dereito a ficar
Se cadra, o tema para a análise é outro, é o de que quizais esteamos chamados a cambiar cal é a nosa idea do rural no século XXI. É unha das cousas que din as fontes expertas cando se fala da España vaciada, a de que poderíamos estar ante un momento de cambio de paradigma. Que a nova normalidade do mundo rural podería estar conectada a cuestións como ter unha poboación flotante ou a novos sectores profesionais. Tampouco aquí ningún territorio está á marxe dos outros e non existe unha solución perfecta. «Logo chegan aquí e queren dedicarse ao turismo, pero non todo o mundo pode vivir do turismo», di Birgit Emilsson, dende o rural sueco en Osebol, de Marit Kapla (Capitán Swing), un libro que recolle as voces dos habitantes dunha aldea que perdeu poboación. Outra das testemuñas que recolle Kapla sinala noutra dirección importante, a de preguntarse se todos estes movementos estarán xentifricando o mundo rural. Enfrontarse a todos estes cambios e ao que supoñen non sempre é doado, porque hai unha carga emocional importante na nosa visión do campo. Toxo concédeme que si, que é «un tema moi complicado porque hai moitos sentimentos». É moi difícil separar o escenario desexado do máis probable, sinala.
E, ao final, a cuestión do mundo rural e se é ou non un problema que a xente marche está poderosamente conectada cunha cuestión estrutural que vai máis alá. «É un problema que a xente non teña oportunidades para levar unha vida digna alí onde queira desenvolvela, sexa isto un contorno rural ou urbano. E que isto supoña que a persoa teña que tomar a decisión de partir pois é problemático», apunta Pérez Caramés, que lembra que «xa hai quen fala de que ademais de existir un dereito a emigrar debería existir tamén un dereito a ficar». A cuestión de base non sería tanto que a xente deixe o campo senón que pasa con quen non querería deixalo.
