A morte é tan antiga como a vida, pero o modo en que nos relacionamos con ela cambia co paso das décadas. Os rituais da morte tamén cambian nestes anos 20, para estar máis conectados coas nosas crenzas. O único problema está en que, ao mesmo tempo que nos separamos do tradicional, o facemos igualmente da aprendizaxe de como debemos vivir e tratar o falecemento dos nosos seres queridos.
O meu avó contaba, cando se falaba dos enterros, o pouco que lle gustara a experiencia do velorio do seu pai. Non fora nun pasado remoto —estamos falando da década dos 70—, pero as vivencias estaban máis próximas ao de outrora que ao que eu entendía por un velorio do presente cando o contaba. O meu bisavó foi velado na casa e a veciñanza esperaba un continuo, un 24 horas de portas abertas. Mesmo, había comida e bebida e o meu avó lembraba, como unha desas vivencias espantosas, ter que botar xente bébeda para poder pechar as portas. «Querían quedar aos contos», relataba, que era o que menos quería a familia.
A idea de que ao meu bisavó o velasen na casa non me parecía tan rara cando escoitaba a historia. Eu mesma escoitei —e ata fun a un— falar á miña familia de ir á casa de alguén para un velorio. O que me sorprendía era toda esa historia dos contos e case que che desen a merenda. E esta sorpresa é unha mostra de que, naquel momento, estaba cambiando a nosa relación coa morte e os seus rituais. Se lle contase a unha nena de hoxe a historia, seguramente tamén a sorprendería o de ter o falecido no salón de casa, unha mostra novamente que dende entón e ata agora volveron cambiar as cousas. Mesmo se en España non é ilegal velar no domicilio —varias páxinas de funerarias mo confirman en Google— a experiencia é cada vez menos habitual. A morte é agora algo que pasa en tanatorios, lugares que preferimos porque os sentimos máis hixiénicos, máis cómodos e menos invasivos coa nosa privacidade e ata coa nosa dor. Son, iso si, espazos menos persoais, case unha sorte de non lugares da morte.
A morte é agora algo que pasa en tanatorios, lugares que preferimos porque os sentimos máis hixiénicos, máis cómodos e menos invasivos coa nosa privacidade e ata coa nosa dor. Son, iso si, espazos menos persoais, case unha sorte de non lugares da morte
Vivimos daquela unha transformación dende aquelas historias de hai décadas e o que vivimos agora? «Claro, os rituais cambian moito», confírmame ao outro lado do teléfono Mª Del Carmen González Hermo, membro da Comisión Coordinadora do Grupo de Intervención Psicolóxica en Catástrofes e Emerxencias (GIPCE) e secretaria do Colexio Oficial de Psicoloxía de Galicia. Esta transformación non só toca ao máis superficial. Non só que agora prefiramos pasar polo tanatorio, «tamén cambiou como nos relacionamos coa morte». Estes rituais cambiantes van paralelos a que falemos moito menos de morrer do que o facíamos no pasado, algo que si ten un custe para nós como persoas e coma sociedade.
«En Galicia, houbo sempre moita relación coa morte, co máis alá», apunta a experta. A morte estaba moi integrada na cultura popular e nos rituais sociais. Era algo colectivo, no que participaba toda a veciñanza. Hoxe, os novos rituais van facendo que a relación coa morte sexa máis persoal, máis limitada. Morrer é algo que vivimos en familia. «Vaise acoutando o número de persoas», pero con iso, apunta a experta, tamén se acoutan os afectos.
Hoxe, os novos rituais van facendo que a relación coa morte sexa máis persoal, máis limitada. Morrer é algo que vivimos en familia. Vaise acoutando o número de persoas, pero con iso tamén se acoutan os afectos
E se para criar unha criatura precísase unha aldea, como sempre se di, a morte tamén necesita xente. Vivir esta perda «é algo difícil de asimilar», conta González Hermo e a xente que está no velorio non só acompaña, senón que tamén axuda a xestionar a dor e afrontar o dó. É «o contacto coa vida que vai seguir». Cada vez que che fan rir, que che dan un café ou que che lembran que deberías saír a que che dea o aire, impactan na relación coa perda. «Isto permite entrar e saír da dor», apunta a psicóloga.
Cambios sociais: morrer no século XXI
Os cambios sociais modifican como nos enfrontamos ás cousas da vida, tanto na alegría como na tristeza. Se casamos —ou non o facemos— dun xeito distinto a como o facían os nosos pais, igualmente xestionamos a morte dun modo diferente. Un dos cambios que empezan a verse —e que se verán máis a medida que quen agora son novos e de mediana idade cheguen a vellos: por agora os funerais relixiosos aínda son o 88% de todos os que se fan en España— é a emerxencia de rituais non relixiosos conectados coa morte. Xa existen oficiantes para enterros laicos no país e as funerarias contan con propostas que non inclúen os tradicionais tres curas e misas de cabodano. Os rebrandings das funerarias ou os dos novos tanatorios xa buscan que non inclúan símbolos relixiosos, que sexan o suficientemente neutros para chegar a todo o mundo.
O estudo Laïcitat en xifres, da Fundació Ferrer i Guàrdia, sinala que España é un país cada vez máis secular: a súa última edición fala de «récord histórico» de persoas que se declaran non crentes no Estado. É xa o 41,5%. E se o 56,9% segue sendo relixiosa, a subida é notable. Entre quen ten 18 a 34 anos, son non crentes o 59,9%. Entre os 35 e os 44, é o 50,2%. En Galicia, o 44,1% da poboación de todas as idades di que é non relixiosa.
Mesmo entre as persoas que si son crentes, existe unha diversidade que 40 anos atrás era moito máis baixa. Iso cambia tamén os rituais da morte —ata 2023 as comunidades xudía e musulmá tiñan problemas para seguir as normas funerarias das súas relixións— e as necesidades de infraestruturas, posto que pouco importa que cambie a norma se non hai cemiterios nos que poder aplicala.
Ata aparecen novas inquedanzas. Pensar en reciclaxe e pegada de carbono da morte non é en absoluto estraño. As funerarias xa falan de sostibilidade e comercializan cadaleitos verdes, propoñen flores e plantas que non morrerán esquecidas no cemiterio ou inclúen materiais de orixe natural en diferentes áreas. Por haber ata hai quen empeza a falar de compost: en España é absolutamente ilegal, pero nos Estados Unidos un par de empresas xa permiten volver alimentar literalmente a terra trala morte.
Volvendo ao que se pode ver aquí, unha das medidas do cambio está nas notas necrolóxicas. María é unha desas persoas que, cada vez que le o xornal, vai tamén ás páxinas nas que se anuncia quen morreu. As súas lecturas continuadas dos avisos na prensa viguesa convértea nunha accidental experta no tema. «Veñen moito máis non-relixiosas ou frases que antes no se poñían, antes era todo máis correcto», explica. Se no pasado non tan afastado había oracións ou mencións relixiosas, agora non é tan raro atopar mencións persoais. Tamén hai máis variedade no de quen ten dereito a entrar no texto: o quen ten dereito a aparecer no recordatorio do ser querido. Todo se fai cunha linguaxe menos formal e con rexistros máis distendidos.
A suma de todos estes factores permite que cada quen morra como queira. Isto é, que morrer sexa cada vez máis acorde con como vivimos a nosa vida e non tanto cunha expectativa social de como se debe morrer.
A cuestión dos sentimentos negativos
Con todo, e sen esquecer que non calquera tempo pasado foi mellor, os cambios na nosa relación coa morte teñen unha cara b un tanto negativa. É a de como xestionamos agora eses sentimentos. Poderíamos se cadra preguntarnos se estamos sanitizando a morte ata o punto de que xa non sabemos moi ben como enfrontarnos a ela.
Non hai xeito que a morte dos seres queridos non doa, pero isto é algo que os nosos rituais modernos —ou a ausencia deles— ás veces non acaban de entender. «Vemos a morte como algo que asusta tanto e non podemos tratar», dime González Hermo. Queremos que «a morte sexa un proceso, “vaise e xa está”», pero non é nunca así. O dó é un proceso que require tempo e que é natural. Sentir tristeza está permitido.
A nosa separación da morte é cada vez maior. «A morte, os rituais funerarios, só os vemos cando non podemos escapar deles», apunta a psicóloga. Isto leva a que non só nos custe xestionar a propia dor senón tamén a allea. Cóntame, con bo humor, González Hermo que a ela lle din que lle gustan os tanatorios. «Non me gustan, gústame acompañar ás persoas que quero», apunta. «Os rituais axudan a non estar soas», explica. A xente que participa en todos eses eventos conectados coa morte é quen axuda a regular as emocións nun momento no que son intensas e están desreguladas. E todos eses rituais da morte son, non menos importante, unha cuestión de coidados, tanto unha oportunidade para coidar como para ser a persoa coidada, sinala a experta.
A nosa separación da morte é cada vez maior. «A morte, os rituais funerarios, só os vemos cando non podemos escapar deles», apunta a psicóloga González Hermo. Isto leva a que non só nos custe xestionar a propia dor senón tamén a allea
É esta distancia crecente coa morte unha cuestión conectada coa historia —décadas atrás a morte estaba máis presente porque a taxa de defunción era máis elevada— ou unha vinculada coa ditadura do borrollismo —a happycracia— na que vivimos na actualidade? «Ambas respostas son correctas», sinala González Hermo. Pero esta distancia tamén leva a que esquezamos que nos temos que preparar para ela a un nivel, por así dicilo, espiritual, como explica a experta (o que non quere dicir, puntualízame, relixioso, podes crer ou non crer en nada, aquí estamos falando doutra cousa). «Non é afrontar a morte cando a vemos de fronte», apunta. Hai que sentar unhas bases.
E isto pasa especialmente coas criaturas, para as que a morte resulta xa de por si algo incomprensible e que na nosa relación actual con ela lles é invisibilizada. Ocúltaselles cando morre alguén no edificio ou cando o fai unha mascota, cando son en realidade momentos para falar de algo do máis normal do mundo (todas as persoas estamos chamadas a morrer). «A resiliencia non se adquire nun día, cando tes unha catástrofe», dime. «Se vas ter que afrontar a morte, que mellor que cando eu che podo coidar as costas», suma. Pensar que as criaturas non saben do tema, non é realista, pero estarán creando a súa comprensión do que pasa botando man da cultura popular ou das súas propias (e moitas veces moi erróneas) conclusións. Ao converter o tema en tabú, aséntase a idea de que iso é algo do que non se fala e que se leva en solitario, algo que impactará tamén na idade adulta. González Hermo insiste en que hai que falar do tema con nenas e nenos, adaptándose á idade que teñen e ao que poderán entender. A clave é deixar claro que da morte non se volve, que é inevitable e que só pasa cando o teu corpo non pode máis (dicir que alguén «estaba malito», apunta, pode parecer un eufemismo aceptable, pero pode lanzar a unha criatura a un bucle de preocupación a próxima vez que lle doa a gorxa).
Sobre todo, téñase a idade que se teña, o que temos que reaprender é que é lícito estar triste e que todas estas emocións —como a propia morte— son unha parte máis da vida. Mesmo, neste século XXI no que a xente xa non quere quedar a contar contos e beber na casa dos meus bisavós.
