En 2013, un estudio fotográfico portátil propio doutro século rompeu a naturalidade do baile en locais nocturnos de Muimenta, Melide ou Vilalba. Este artista compostelán achegouse aos clubs situados fóra dos grandes núcleos urbanos de Galicia para darlle a oportunidade ás persoas novas de se representar coma elas quixesen; e de facelo incluso sen a presión da mirada do fotógrafo, que se xiraba ao pulsar o botón de disparo.

As saídas nocturnas a pubs e discotecas quedan retratadas todas as fines de semana de mil formas. Neste caso, as cámaras dos móbiles están integradas no espazo coma un elemento máis, sen causar reaccións de sorpresa. O mesmo sucedía cando estaban de moda as cámaras dixitais, que captaban imaxes que posteriormente quedarían penduradas nos muros das desaparecidas Fotolog ou Tuenti. Na contra, Jesús Madriñán, acompañado de Paula García —como axudante de produción do proxecto—, irrompeu nese espazo introducindo un estudio fotográfico para construír a súa serie fotográfica Boas Noites (2013), que retratou hai dez anos a mocidade da noite do rural galego.

El non estaba agochado. Levaba unha cámara de grande formato á que Paula e máis el chamaban o “ovni”. «Estabamos a escuras, acendíamos eses flashes e eses focos e todo o mundo facía un círculo arredor e retirábase. Iso rompía a situación e a naturalidade. A min o que me molaba era poñer a persoa fronte a miña cámara —enorme e de madeira— e da iluminación de estudio e que eles cobraran consciencia de que os ía retratar e da súa imaxe. Non é o mesmo entrar cunha cámara dixital que cunha cámara do século XIX. De súpeto, párase o tempo», relata Jesús. Porén, á hora de sacar a foto, el sempre se xiraba. Aparece para a persoa retratada a oportunidade de facerse o seu propio selfie profesional, no que de ela mesma depende o que mostra e o que esconde.

Era 2013. Jesús Madriñán volta a Galicia despois de estudar en Londres un mestrado en Fotografía na Central Saint Martins. Alí, como proxecto final, retratou a mocidade en varios locais de Shoreditch, unha zona do municipio británico. Este material transformouse na súa serie Good Night London (2011), composta por once imaxes. «Era unha realidade moi urbanita e moi cosmopolita», define. O regreso de Jesús prodúcese nun momento post-15M e de crise, que castigou especialmente á xente nova. Decide poñer en marcha Boas Noites motivado por unha cuestión de pragmatismo —«Aínda que non teña unha encarga, vouno facer porque quero e porque quero falar disto»— e por ambición artística —«Se quero ser artista, terei que traballar»—.

Dáse unha dualidade curiosa. En Londres construíu a serie Good Night London nos clubs que frecuentaba cos seus amigos, nos espazos que formaban parte do seu tecido social. Porén, ás discotecas de Galicia achegouse desde unha posición de estraño. Levaba varios anos fóra e, ademais, só frecuentara locais fóra da cidade de forma puntual (en Noia ou en Ordes), posto que el é de Santiago. «Por dentro, non teñen nada que envexar ás de Londres, pero por fóra están rodeadas dunha realidade diferente», infire. Tres anos despois, en 2016, dálle unha continuidade natural a estes dous traballos coa serie Dopo Roma, na que retratou á mocidade italiana á saída de afters da capital do país.

En Boas Noites quería focalizarse nos contrastes coa capital inglesa, pese a que se deu de conta de que os comportamentos eran moi similares, posto a que ambas son dúas sociedades occidentais. «Deixando a un lado a moda, o que si puiden diferenciar foi o xeito de construír a aparencia fronte a cámara. Penso que en Londres eran máis conscientes da súa imaxe de cara ao exterior, mentres que a xente en Galicia construíana dun xeito menos artificial, eran máis honestos», valora sobre as diferenzas.

El mesmo, como galego emigrado a Inglaterra, mudou a percepción da súa autoimaxe alí. «Nada máis chegar xa me fun quedando coas modas: unha clase de gorros, un tipo de cazadoras concretas, uns pantalóns... Había un estilo moi particular e metinme moitísimo nel. Lembro que, estando nunha festa, unha rapaza francesa dixérame: “É incrible que levas aquí escasas semanas e xa adoptaches todo o rexistro estético londinense”». Ese estilo non se ve tanto reflectido na serie porque, «como vai moito frío, dentro das discotecas a xente sae espida pola calor da noite», comenta mentres ríe.

«Eu nunca dou directrices aos meus modelos. Non é nada común e de feito fun criticado por isto»

Jesús e Paula coinciden en que as fotografías de Boas Noites reflicten a moda dun momento. O fotógrafo pensa que parte da vestimenta estase mesmo recuperando. Por iso, coa óptica actual non existe a mirada negativa que podía haber desde os grandes núcleos urbanos cara as vilas pequenas. A axudante da produción refírese a unha homoxeneización no xeito de vestir ao tempo que a aparición de tendencias máis breves: «Inditex crea unha maior temporalidade na roupa e tamén unha maior unificación entre cidades e vilas. Entón xa pasaba». Pero foi un efecto que se acrecentou co tempo.

Jesús viviu o ocio nocturno como un refuxio onde poder expresarse libremente. «Non todas as discotecas», puntualiza, pero si espazos vencellados especialmente ao colectivo queer, ao que el pertence. Aos clubs asocia unha parte do desenvolvemento propio: «A identidade está vinculada aos lugares nos que vives e te expresas e o ocio nocturno é un lugar onde estás moi presente cando es novo. Entón, se estás cómodo e seguro, vaste desenvolver moito máis».

Por iso, procura que sexan os protagonistas dos retratos quen definan a narrativa: «A min o que me interesa é darlle ás persoas mozas a capacidade de decisión sobre como son retratados fronte a cámara. Eu nunca dou directrices aos meus modelos. Non é nada común e de feito fun criticado por isto. Isto non é unha sesión de moda na que eu diga: ‘Sube o ombro, ponte sexi...’. Eu non digo nada, estou totalmente calado e cando vou sacar a fotografía normalmente xírome para non mirar a persoa. Non quero que teña a pesadez da miña mirada e se sinta reprimida. Xírome para que sexa unha relación íntima entre esa persoa e o obxectivo. Eles deciden, sen ningún tipo de presión, como queren expresarse. Para min aí está a identidade da persoa».

Co tempo, a memoria de Jesús borrou o nome das discotecas nas que se creou Boas Noites. Pero non o das persoas asociados ao lugar, que son os que nomean aos retratos. Hai uns poucos que son os que máis rápido volven á súa cabeza: Rocío en Vilalba e Iván en Muimenta. «No meu traballo sempre digo que hai singles. Podes presentar un disco de quince cancións, pero tes os sinxelos. No meu traballo pasa igual. Hai algunhas fotografías que teñen máis gancho ou que transmiten máis», pensa o artista. Estas dúas tamén forman parte da colección do Centro Galego de Arte Contemporáneo e «pertencen a todo o pobo galego».

De seguido aos de Rocío e Iván véñenselle á cabeza os retratos de Maitane en Melide e Sandra en Melide. A primeira vivía en País Vasco e estaba de vacacións en Galicia. Paula lembra que era a quen quería fotografar Jesús en primeira instancia. Ambas eran amigas e, de feito, formaban parte dun grupo máis grande no que todas levaban diademas de distintas formas e cores na cabeza.

«Hai algunhas fotografías que xa se están a converter en iconas. Estou un pouco farto de que sempre se expoña Good Night London ou Boas Noites, pero é precioso que algunhas persoas xa as recoñezan», admite Jesús. De feito, o 26 de outubro inaugurouse a exposición Tino Grandío. Correspondencias no Centro Obra Social ABANCA (Santiago de Compostela), na que el é partícipe cunha das súas fotografías. Debateuse entre seleccionala do material antigo ou do novo; finalmente será ‘Untitled (Hot Body Contest Winner)’ de Good Night, London.

O seu último traballo é Washington Store, exposto ata o 24 de novembro no Centro Cultural da Embaixada de España en Washington DC. Continúa a explorar o papel dos contextos artificiais (físicos e virtuais) no desenvolvemento da identidade, neste caso a través das aplicacións de ligar. Para este propósito citou á mesma hora a todos os usuarios que puido de Grindr nun antigo almacén da cidade, de xeito que persoas acostumadas a compartir o mesmo espazo virtual habitaron por un tempo o mesmo espazo físico.

Seis discotecas, catro pechadas

«O momento no que traballamos hai dez anos as discotecas do rural estaban de capa caída. A Dona Dana en Touro non abría, a Lennon na Estrada pechara, a Troco estaba a piques de cerrar...», explica a axudante de produción do proxecto. A meirande parte das discotecas que fan de telón de fondo de Boas Noites foron pechando os anos seguintes: a mesma Troco en Vilalba, Palladium en Melide, Noite Meiga en Ribeira e Frama en Boiro —substituída por La Noche en 2017 e agora igualmente clausurada—. Tampouco segue aberta a Nicol’s na Estrada, na que fixeron fotografías que non forman parte da serie final. Só quedan en pé Hermo en Muimenta e Gymaré en Noia. Foron ao que había, sinala Paula: «Había discotecas con público maior, pero queríamos xente nova».

A condición era que os lugares estiveran localizados fóra de grandes núcleos urbanos. Muimenta é a vila máis pequena de todas —é unha parroquia de Cospeito, municipio que en 2013 estaba preto dos 5.000 habitantes— e Ribeira, a máis grande —hai dez anos a súa poboación superaba as 27.800 persoas—. «Era o contrapunto ao que vivira en Londres. Tamén por ser algo que define moito a Galicia. Eu quería reivindicar como pode haber non sei cantos quilómetros á redonda nos que non hai casas, nos que hai natureza pura e en medio existe algo tan artificial como o é unha discoteca. Ten que ver coas cuestións que eu traballo como a identidade; sobre como en catro paredes poden xurdir cousas moi humanas, pero que en realidade é unha olla a presión. Parecíame moito máis impresionante que iso pasara no medio dun bosque», apunta Jesús. As fotos da natureza foron sacadas, de feito, a escasos metros das discotecas.

O da fotografía da natureza foi un proceso atípico. Fixérono case a cegas, coa luz dunhas lanternas como única axuda, relata o fotógrafo: «A imaxe está totalmente iluminada, pero iso é unha centésima de segundo na que sae o flash. O flashes e as baterías externas non teñen potencia para estar iluminando todo o tempo. Non é como un plató na que hai unha luz continuo».

Esta idea —da flora envolvendo as discotecas— trasládase á mesma maquetación do libro, editado por Fabulatorio en 2015, no que os retratos están integrados entre as fotografías da natureza, que abren e pechan a serie. «Chegas por medio dese bosque, cunha natureza onírica e preciosa, pero real ao final porque son fotografías de novo documentalismo. É un novo xeito de mirar, pero non deixa de ser un rexistro; non hai nada ficcional. Ao saír do libro volves pasar por esas imaxes da natureza que marcan o traballo e o contextualizan», explica o artista sobre a maquetación de Boas Noites. Outra páxina, cunha árbore gravada a base de inscricións, superponse a unha das fotografías en papel de seda.

Do libro só quedan escasos exemplares que se poden mercar como parte dunha edición especial acompañada do orixinal dunha fotografía inédita. A outra opción é de consultalo en bibliotecas como a do CGAC (Santiago de Compostela).

A intrahistoria dos retratos

A primeira idea, antes de escribir esta reportaxe, era a de falar con algúns protagonistas dos retratos de Boas Noites dez anos despois. Pero Jesús recoñecía por correo electrónico non gardar os datos como consecuencia do seu método de traballo: «Uns segundos antes de retratalos eu non os coñezo, e uns segundos despois volven desaparecer no medio da noite, tal e como chegaron». Si firman unha folla de cesión de dereitos e el entrega sempre unha tarxeta para quen queira gardar a súa fotografía. Non sempre recibe esta resposta. En Good Night London non lle escribiu ninguén; en Boas Noites calcula que unhas dúas «e non dos que saíron», e en Dopo Roma «non deixaban de chegar e-mails». O motivo descoñéceo.

Normalmente, era Paula García quen falaba coa xente; Jesús Madriñán, de feito, presume do seu «don de xentes». O fotógrafo botaba un ollo de quen quería retratar, a quen a súa axudante de produción intentaba convencer, e despois tamén tiña ela liberdade para seleccionar aos modelos. A medida que o proxecta ía medrando, coñecía mellor o que el procuraba.

Pola técnica empregada, descoñecían o resultado no momento de tomar a fotografía e non sabían cales formarían parte da serie. Por iso, tampouco se quedaron con máis información dos que finalmente rematarían converténdose nos protagonistas da serie. A memoria de Paula conseguiu rescatar as historias que de seguido se contan.

Muimenta. A Discoteca Hermo pertence a unha familia de panadeiros. A poucos metros da discoteca está o negocio co mesmo nome: Panadería Hermo. Era a única discoteca que estaba rexentado por unha muller, Pilar Morán. «Tiñan uns zancudos disfrazados de robots polo medio da pista», lembra con abraio. Tamén garda aínda sorprendida o feito de que esta discoteca cunha capacidade de aforo de 1.500 persoas estivese alí: «Ata nos perdemos chegando». Pero volveron máis dunha noite, e é do lugar do que máis material sacaron.

Lorena e Alberto, protagonistas dos segundo e terceiro retrato do libro, eran parella. «Quen lle molaba moitísimo a Jesús era Lorena. Andaba subida á tarima e todo o rato de aquí para alá, pero non quería saír na foto. Convencín a Alberto [o seu mozo]», relata a axudante de produción. Fixéronlles un primeiro retrato xuntos e, cando viron que «non era nada raro», accederon. Na imaxe final a Lorena percíbeselle «incómoda nesta situación», describe Paula. «Cando unha persoa lle gustaba moito a Jesús, a miña labor consistía en pasar ao lado dela moitas veces e observar. Lorena estaba bailando subida na tarima ata que vin que lle daba un bico a Alberto», explica a axudante de produción. Este non foi o único caso no que tivo que convencer á parella da persoa á que o artista lle interesaba fotografar para que esta accedera.

Melide. Jose Antonio estaba de baixa na empresa. Non quería facer a foto porque cría que se ían enterar nela. Neste retrato chama a atención o feito de que o mozo leve abrochada ata arriba a súa cazadora. Se o espectador se fixa atentamente, vese un detalle branco no pescozo por debaixo da chaqueta. Este era o colariño que o mozo levaba debido ao accidente de moto que sufrira e polo que non podía traballar.

A Rosmery, que viste un corsé azul, Jesús tiña moito interese en facerlle un retrato. Este foi outro caso no que tivo que ser a parella —que neste caso non quería saír— quen convencese á persoa retratada. A diferenza de Lorena, que expresaba maior inseguridade na mirada, ela parece máis convencida. «Non sei se a convenceu ou lle dou autorización... Non sei como era a súa relación», dubida Paula, un interrogante que se enmarca dentro dunha estrutura social machista, que se cadra dez anos atrás estaba máis fortalecida.

Vilalba. En Vilalba, a Troco estaba a piques de pechar. Pero acabaron nela polo interese de cadrar cunha festa que lle engadise outro valor visual ás fotografías. Así chegaron a esta festa da espuma. Silvia, unha das retratadas en Vilalba, estaba nerviosa e con medo de saír mal. Nótaselle na forma de mirar á cámara e de aguantar a banqueta. Preocupáballe a barriga, que tampouco quería esconder —así o garda a axudante de produción na súa memoria—, e «saíu estupenda», engade.

Boiro. Para que Brando saíse tiveron que, antes, retratar aos seus amigos. «Non é ‘o máis guapo de grupo’. Casos como el non están afeitos a ser eles os protagonistas», explica Paula, en referencia ao lugar que podería ocupar o rapaz dentro do seu grupo de amizades. El era dos que, nun inicio, non quería saír e propoñía a calquera dos rapaces cos que saíra esa noite de festa. Algún dos seus colegas si insistían en saír e, como non eran os perfís que lles interesaban a Jesús, facían un “paripé”, como o chamaban. Finxían que lles sacaban a foto dando un “flashazo” para facerlles crer que xa os retrataron. Brando, finalmente, accedeu a ser fotografado por Jesús e amosa unha confianza que parecía impropia.

Ribeira. Antonio e John é outra das parellas de amigos que sae retratada. Desta vez, Antonio, de camiseta rosa e pantalón branco, saíu suxeitando un móbil e coa lingua fóra no retrato do seu amigo John, en peitos e cun cinturón arredor do seu pescozo. «Os tres —o da camiseta de tirantes amarela tamén era amigo seu— estiveron molestando a xente á que fotografamos durante toda a noite. Pero eran moi graciosos».

Noia. A Noia soamente foron unha noite. Estaban en festas, había moitísima xente e non podían traballar a pé de pista; estaban nun espazo máis alto, por iso se observa unha reixa no único retrato incluído no libro. Alí sucedeu algo inédito ata o momento na produción do proxecto: botaron o fume e creou a néboa que parece que está envolvendo a Pablo. Con el darían de volta un ano despois.

Boas Noites expúxose no Edificio de Ferro do Campus de Ourense en 2014 no contexto do Festival Outono Fotográfico. Este rapaz é de Ourense, en realidade; e a súa foto era unha das cinco que penduraban en grande no exterior do edifico. Foi un amigo o que viu a lona e, sorprendido, díxollo a Pablo. A mesma reacción tivo o protagonista do retrato, que non se lembraba da fotografía.

Os retratos e as lembranzas tecen un relato ancorado nun tempo e limitado pola memoria de quen o viviu en primeira persoa. Esta é unha narración sobre a mocidade, a autoimaxe e as discotecas das vilas galegas. «Por aquelas épocas Chévere comenzou a traballar en Eroski-Paraiso», apunta Paula. Nesta peza teatral, despois adaptada a filme, unha parella divorciada lembran para o documental da súa filla como se coñeceron nunha discoteca de Muros agora reconvertida nun supermercado, un Eroski. «Agora poderiamos facer nós algo así tamén».