Nin é vídeo nin cine: é o ceo de fóra metido alí dentro, nunha cúpula. Sentas e pensas que estás no chan no medio da nada vendo as estrelas de verdade, que realmente o son. Os planetaristas da Coruña falan dun traballo moi especial, que acada exclamacións de asombro, emoción, sempre aplausos e bágoas por veces cando amosan e explican a inmensidade estelar coa axuda do seu querido proxector analóxico Zeiss. No planetario pódese viaxar no espazo e no tempo. É un lugar case máxico. 

Vinte na rúa fai parada no ceo para falar con Miguel López Caeiro, José Luis Soto Bernárdez, José Antonio Pérez Quintas, Irene Baspino Fernández e Inés Carvallo Cavero, planetaristas.

Miguel: Un planetario é unha instalación pensada para tratar temas de astronomía, principalmente observación do ceo. Soen ser como é o noso: unha estrutura circular cunha pantalla en forma de cúpula. O que pretendemos, á parte de mostrar os rudimentos da astronomía, é ofrecer unha experiencia sensorial e emotiva á xente. Esa é a idea xeral, pero despois facemos moitas outras cosas. Pensa que isto non deixa de ser un cine, un cine especial, si, pero un no que podemos proxectar calquera tipo de audiovisual. Todo está orientado á ciencia, iso si: bioloxía, ecoloxía… e logo ata facemos cousas menos coñecidas, formamos a xente da mariña de guerra, por exemplo. Axudámoslles a que saiban navegar sen sistemas electrónicos guiándose polas estrelas.

«Vendo un tipo de ceo podemos saber en que punto do mundo estamos e, incluso, en que época do ano»

Jose Luis: Para nós é fácil xa, despois de tantos anos aquí, guiarnos polas estrelas. Vendo un tipo de ceo podemos saber en que punto do mundo estamos e, incluso, en que época do ano. 

Jose Antonio: Un planetario o que fai é poñer todo o que temos aí fora, ese ceo inmenso e inabarcable, aquí dentro. Coa vantaxe que aquí non temos árbores, casas, montañas, nubes ou contaminación luminosa. Ademais, podemos gozar do espectáculo sentados, quentiños e sen esperar a que se faga de noite. Aquí está garantido que vas ver as estrelas.

Miguel: Esa é razón de ser dun planetario. Penso que a meirande parte da xente non é consciente do ceo estrelado que se está a perder. Aquí ves como a xente, cando lles pos o Zeiss, con ese ceo tan profundo, con esa escuridade que non podes ver case nin as palmas das túas mans, flipa  e se conmove. Aquí temos exclamacións: “ahhh!” e aplausos espontáneos todo o tempo. Iso eu só o vin nun planetario. 

Irene: Teremos que explicar que é Zeiss, non? O Zeiss é o proxector analóxico que leva 39 anos aquí en funcionamento. Agora temos outro tamén, que é dixital, pero o Zeiss é especial.

Jose Antonio: Eu, se me preguntas que me levaría comigo a unha Illa deserta, eu digo que aos meus compañeiros e ao Zeiss. Non quero nada máis. O proxector é unha peza de tecnoloxía incrible, e eles son fantásticos. O valor humano que temos aquí, non o cambio por nada. Tamén che digo pero se me fan escoller entre eles ou o Zeiss… non sabería que dicir. *risas*.

Miguel: Por que é tan especial para ti?

Jose Antonio: Pois porque nin é vídeo nin cine: é o ceo de fóra metido aquí dentro, nesta cúpula. Ti pos o Adagio de Albinoni, séntaste aquí e pensas que estás no chan no medio da nada vendo as estrelas de verdade.

Miguel: É que é un ceo de verdade. 

Irene: Eu son a nova aquí, levo só 6 meses, pero xa vexo a diferencia.  Nas sesións de directo empezo cos dixitais e, ao final, paso ao Zeiss. Cando o fago. De repente escoitase un: “oooohhhh”. É algo moi especial. Os protectores dixitais son unha fonte de luz que non dan o negro real, pero o Zeiss si, é unha caíxa de luz, e aí si que tes unha escuridade total. A xente conmóvese máis.

«Aquí, nuns minutos ves todas as horas. E tamén tes a posibilidade de viaxar, de viaxar no tempo e no espazo. É moi chulo cando vén xente doutras latitudes e lles poñemos os seus ceos. É moi emocionante»

Inés: Para min, o que é moi importante tamén do planetario, o que o fai distinto a todo o demais, á parte de poder ter esa escuridade total que é difícil de atopar fóra, é o feito de que aquí podemos manipular o tempo para pasar, por exemplo, unha noite enteira. Quen queda unha noite enteira observando o ceo ao aire libre?

Irene: Eu morro de frío!

Inés: Claro. Aquí, nuns minutos ves todas as horas. E tamén tes a posibilidade de viaxar, de viaxar no tempo e no espazo. É moi chulo cando vén xente doutras latitudes e lles poñemos os seus ceos. É moi emocionante.

Jose Antonio: Xente de Arxentina ou de Chile…

Inés: É como se viaxaran de volta á casa.

Irene: A min é algo que me gusta contarlle aos nenos pequenos, o feito de que o noso planetario é unha maquina do espazo e do tempo. Permíteche ver o ceo doutros lugares e doutras datas: de hai moito tempo, ou dun tempo por chegar. É algo especial.

Miguel: A verdade é que é un privilexio poder traballar aquí: non é un traballo común.

Irene: E cada un rematamos aquí dun xeito diferente. Cada un temos a nosa historia.

Inés: Si. Todas distintas.

«A verdade é que é un privilexio poder traballar aquí: non é un traballo común»

Jose Antonio: Eu son o que leva máis tempo aquí. No ano 85 había 6 prazas de ordenanza do concello e eu saquei unha. Ofrecéronme estar aquí e dixen que si, sen saber moi ben de que ía. Comecei xa cunha sesión de planetario, cun programa gravado que se chamab. “Introdución á astronomía”. Eu, daquela, non sabía nin cal era a estrela polar, nunca mirara o ceo realmente. Dixéronme: “Mira, ti dáslle aquí a un casete, aí tes un proxector, alí outro…” -Dous de Kodak de carrusel que ían lanzando diapositivas-, “despois dáslle a este botón para que se vexa o sistema solar e…” Era todo así, memorizado, sen ter idea de nada. Eu planetarista? Non! Eu entrei de ordenanza. E aquí, dende o primeiro día fun aprendendo. Todo grazas a Jaítos. Jaítos contaba o ceo dun xeito que non che quedaba outra que namorarte da astronomía. Ao pouco tempo atopábaste saíndo fóra pola túa conta a ver o ceo, colléndolle gusto, aprendendo e, no meu caso, xa aprobando outras oposicións máis específicas disto. 

Irene: Jaítos foi o que montou o planetario.

Jose Antonio: Aquí, ao comezo había dúas persoas: Moncho, que era o director e Juan Carlos Medal, “Jaítos”, que era a alma do planetario.

Jose Luis: Era o encargado de actividades e...

«Jaítos contaba o ceo dun xeito que non che quedaba outra que namorarte da astronomía. Era o Carl Sagan de Galicia»

José Antonio: Era algo máis. Era imposible que non che gustara a astronomía se coñecías a Jaiíos.

Miguel: Era o Carl Sagan de Galicia. Tal cal.

Jose Antonio: No meu caso, e penso que no de todos, se non fose por Jaítos… non sei, sería todo moi distinto.

Miguel: Ademais era un astrónomo observacional puro. Gustáballe traballar co ceo a simple vista. 

Jose Luis: Un astrónomo de campo, sen instrumentos, só cos seus ollos.

Jose Antonio: Era incrible o encanto que tiña para contar as cousas: sabía provocar, pinchar, non contestaba a todo. Facía que a xente marchara con máis preguntas que as que traían. Era único facendo iso.

Miguel: Si que o era. Era un exemplo para todos. Eu estudei Ciencias. Sempre lle conto á xente que son un deses que recordan a chegada do home á lúa, tiña sete pero recórdoo perfectamente. Movíame nestes mundos pero acabei no audiovisual durante anos. No ano 95 vin unha convocatoria para a Domus, que acababa de abrir, presenteime e colléronme. Estaba na Domus, pero unha das partes do traballo era aquí, na Casa das Ciencias, así que comecei a formarme e a aprender deste mundo. Sempre me interesou, iso si, e xa coñecía cousas do ceo, de astronáutica, sobre todo: da capacidade de saír ao espazo, de navegar e de enviar naves á lúa ou aos planetas.

Jose Luis: Eu levo aquí dende o no 93, hai 31 anos. Recordo que o primeiro rapaz que vin ao entrar foi a Jose Antonio, aí nese pupitre, el cun sonriso enorme e eu en plan: “ola, son o novo”. *risas* Nese momento eramos 14 no museo e eu viña un pouco de reforzo. Aínda non existía a Domus e eramos poucos. Tíñamos que facer un pouco de todo: planetario, mantemento, servizo de bibliotecas…incluso, traballo administrativo! Hoxe en día xa é distinto: estamos máis especializados.

Inés: E todos dobramos tamén como operarios audiovisuais na Domus. Pero aquí somos só planetaristas.

Jose Antonio: Irene é a única que está sempre aquí. Leva só 6 meses, pero non é novata na astronomía. O resto facemos 15 días aquí e 15 da Domus.

Irene: Eu novata si que son, pero tamén é verdade que o meu camiño foi un pouco ao revés que o resto, que viñan do audiovisual e se formaban en astronomía. Eu, de formación son bióloga e sempre estiven vencellada á casa das ciencias, porque nacín aquí ao lado e tiña 5 anos cando a abriron. Despois, con 15 anos aficioneime á astronomía. Foi nun campamento de verán, a primeira vez na miña vida que durmín ao aire libre, nunha praia de Porto do Son, e penso que non peguei ollo en toda a noite. De repente estaba flipando: estaba baixo ese ceo e pensando: “Buá, quero saber máis disto”. Ao volver collín os planisferios da miñá irmá e, a partir de aí, todos os regalos de aniversario, os reis…eran cousas de astronomía. Despois, xa cando tiña 22 anos montouse a asociación IO de afeccionados á astronomía na cidade, e aí que me fun. E claro, a Casa das Ciencias afrecérase como espazo de reunión para a asociación, así que aquí era onde nos xuntabamos cada último sábado de mes e onde moitos ceñecemos a Jaítos. El era quen guiaba as nosas sesións e fomos crecendo rápido. 

«O ano pasado tiven coñecemento de que se xubilaba un compañeiro, Suso, e presenteime. Foi converter a miña afección en traballo e estou feliz»

Foi moi guai atopar ese espazo para compartir. Despois, mentres estudaba a carreira de bioloxía sacaron unhas becas do Concello para facer prácticas nos museos e pedín aquí, na Casa das Ciencias e outro ano no acuario. Pero a miña idea non era que esta fora a miña profesión, eu dediqueime a outro ámbito, ao da educación ambiental. Foi hai nada cando fixen o cambio de rumbo, despois de 15 anos como guía de patrimonio natural en espazos protexidos, pero sempre facendo actividades de astronomía nesas contornas. O ano pasado tiven coñecemento de que se xubilaba un compañeiro, Suso, e presenteime. Foi converter a miña afección en traballo e estou feliz.

Jose Antonio: Non era fácil sustituir a Suso, pero a verdade é que como compañeira non notamos a diferencia. Seguimos sendo un.

Irene: Menudo piropo. Eu atopeime superbén acollida dende o primeiro momento. Igual foi que xa me coñecian de antes, polo menos de vista, e prefirian “malo coñecido”. *risas*. Non o sei. 

Jose Luis: É verdade que estamos encantados contigo. Pero non baixes o nivel agora, vale? *risas*.

Inés: Eu entrei no 2000. Viña do audiovisual tamén, de estudar Imaxe e Son. Buscaban persoal na Domus pero coméntanme que teño que facer tamén de planetarista, e que se sei algo de astronomía. Digolles que non, pero que aprendo o que sexa. Paso a selección e comezo na Domus, pero en pouco tempo xa estou aquí, preparándome con compañeiros, con Jaitos, sobre todo. Eu formeime aquí en astronomía, sobre todo en como divulgala. Iso foi o que aprendín de Jaítos. 

Miguel: Para min este é un traballo fantástico, sobre todo pola relación tan intensa que ten co mundo da ciencia. A nivel anímico é algo moi satisfactorio.

Inés: Si que é satisfactorio: a relación que temos entre nós, entre compañeiros e xefes, o feito de que non haxa presión, como a que tiñamos no mundo audiovisual, pero que por outra banda si sintas esa tensión fantástica de aprender, de estar sempre ao día, porque o público e os rapaces demandan moito e non te podes durmir… é algo fantástico. 

Irene: Sempre temos que estar á ultima. 

Jose Luis: Ao día da actualidade científica. 

Irene: E da audiovisual, das novidades técnicas. 

Jose Luis: Iso é o chocolate do loro. Estar constantemente ao tanto das novidades científicas, que se o cometa tal, que se o eclipse de Sol, que se a misión Artemis cara a lúa…

Inés: Os rapaces saben moitísimo. 

Irene: Preguntan moito e están moi ao día: “E o meteorito da semana pasada, que foi?” 

Miguel: “E as auroras, porque se ven aquí agora? E que son?”. 

«A Domus está guai pero isto é distinto: aquí a xente aplaude. Levas un aplauso ou un abrazo. Os rapaces -e algún adulto- emociónanse e incluso choran»

Jose Antonio: Non te podes despistar. E logo os 15 días ao mes que pasamos na Domus. Alí hai conferencias, poñemos cine… estamos máis centrados no mundo audiovisual. Non nos podemos durmir.

Inés: A Domus está guai pero isto é distinto: aquí a xente aplaude.

Jose Antonio: Iso é verdade.

Inés: Levas un aplauso ou un abrazo. Os rapaces -e algún adulto- emociónanse e incluso choran. Tenme pasado. Esas cousas non pasan noutros museos. A compoñente emocional está aquí.

Irene: A resposta do público que vivimos é algo moi emocionante. E toda esa xente que se achega ao final a preguntarche cousas. Iso é o importante, picarlle o gusaniño á xente. Non darlles todas as respostas, senón favorecerlles que eles mesmos queiran saír pola noite a mirar as estrelas nunha noite despexada. Espertar esa curiosidade neles.

Inés: Xente que che di que viñeron de nenos e que agora traen aos seus pequenos, porque para eles foi unha experiencia importante no seu momento. 

Miguel: Iso é.

Irene: Eu penso que o que buscamos, máis que impartir coñecemento, é provocar esa resposta emocional. 

Jose Luis: Podes levar un día moi duro, de moitas sesións e case sen tempo para mexar, pero estás nun directo e, como me pasou unha vez, chega unha nai de repente cun rapaz con autismo que me pregunta se poden pasar, que levan un día de m*rda e que non sabe se o rapaz vai aguntar sen provocar algún problema. Dígolle que si, que queden. A sesión vai ben. Ao rematar levántome para tapar o proxector e o rapaz salta e pégame un abrazo, dime: “Grazas”. A nai comezou a chorar nese momento e eu aínda me emociono ao recordalo. Díxome que nunca lle acontecera iso, que o seu fillo, cun descoñecido, nunca tivera unha reacción como esa. Para min eso é o mellor deste traballo, o componente emocional. Podes levar una semana terrible, pero ter un instante dese calado fai que todo valla a pena. Póñeseme a pel de churra todavía. *risas*

Irene: Para min, que veño da interpretación do patrimonio natural, isto é o que se tenta. Máis que inundalos a datos ou a información, o obxetivo é conseguir crear un vínculo emocional, xa que iso é o que perdura no tempo. E é o que esperta actitudes de custodia na xente, de tentar coidar e protexer os nosos medios naturais. Ao fin e ao cabo, a aquilo que queres non queres lle pase nada malo. Pódese aplicar ao medio natural ou ao ceo, preocupándote, por exemplo, de reducir a contaminación lumínica. Son cousas importantes.

Miguel: É plantar unha semente. 

Irene: Nós, ao final das sesións, o que facemos é animar á xente a ver o espectáculo real. Isto é a entradiña, o aperitivo, pero o espectáculo de verdade é o que está aí fóra. Este é o mellor primeiro paso antes de dar ese salto. O primeiro empurrón.

Jose Luis: A xente non é consciente do que está a perder por non mirar o ceo. Non teñen nin idea.