«Quen está a facer unha custodia de todo o que estamos a crear? Se morre Bandcamp ou desaparece Spotify onde quedan ese álbums só dixitais?» Fernando Fernández Rego (Ferrol, 1979) é profesor de Química en Secundaria, ten un selo discográfico (Ferror Records), administra a web de música lafonoteca.net e amosa unha inquietude infinita pola cultura popular, a súa divulgación e conservación, sobre todo se falamos de música. No seu último libro, Anos 80. Movida, Atlantismo, Vangardismo e Underground, publicado a finais de 2024 por Galaxia,  percorre en máis de 300 páxinas que pasan voando a década que viu nacer a liberdade artística e creativa e que en Galicia tivo as súas expresións por todo o territorio, non só nas grandes cidades. Fernández Rego lamenta que a Movida de Vigo e Madrid «eclipsara» o resto de artes que había nos 80 en Galicia e máis alá do «Telón de Grelos», como dirían os irmáns Pereiro. 

Para el cómpre un esforzo a nivel institucional pola preservación da cultura popular, para que non pase como cos fanzines, dos que apenas quedan exemplos, aínda que «igual aínda rexorde o fanzine de barra de bar, como pasou co casete», comenta, como idea para paliar a falta de reflexión e crítica sociopolítica actual. Rego explica que os 80 viron nacer o concepto de identidade, algo que agromou en artistas como Mondra, Fillas de Cassandra, Zavala e moitos máis que na actualidade cantan con orgullo na súa lingua. «E alguén terá que facer o libro da movida do anos 20 en Galicia», apunta.

Apenas dous anos despois do teu último libro, unha biografía sobre Suso Vaamonde, sae do prelo este achegamento á música e á cultura dos anos 80. En 2019 xa publicaras tamén Unha Historia da Música en Galicia 1952-2018. Esta época da Movida merecía un ensaio de seu?

A min sorprendíame que así como da Movida madrileña hai ducias de libros publicados, incluso libros de lugares, guías de viaxe e todo tipo de libros cubrindo esa escena, de Galicia non había ningún libro que cubrise en extensión toda Galicia. Había un libro de Emilio Alonso, Vigo a 80 revolucións por minuto, que publicado por Xerais hai máis de 15 anos pero realmente non había nada que aglutinase o underground e a vangarda; non só a música senón as distintas vertentes desde unha perspectiva contracultural. Era unha idea que tiña desde hai tempo. Cando fixen Unha historia da música en Galicia, era un mastodonte de libro e cubrir máis cousas nos levaba a dous volumes xa polo que houbo que simplificar. Entón este libro é unha dedicación a unha década que é fundamental por moitos aspectos, pero sobre todo porque é un momento en que se comezan a facer cousas en Galicia cunha perspectiva de «somos galegos» e creamos arte desde aquí para o mundo. Isto era algo que ao mellor noutras décadas non se fixera.

O libro é un auténtico catálogo das artes dos 80, con centos de nomes de grupos e explicacións dos seus protagonistas sobre o que acontecía. Con todo, é difícil explicar con palabras o que se viviu neses anos en sitios como Vigo, que non foi o único pero poderíamos dicir que foi o epicentro da chamada Movida. Cal era o obxectivo inicial do libro, cambiou polo camiño ou pensas que o acadaches?

A idea sempre foi amplificar os focos, que sempre estiveron en Vigo e A Coruña, aínda que é certo que Vigo é a que acada máis transcendencia a nivel nacional sobre todo porque alí estaban os grupos con máis conexión con Madrid. Hai que ter en conta que daquela existía o concepto ese da xente que era de provincias fronte á xente que era de Madrid ou da capital. É certo que para un grupo “de provincias” era moi difícil acadar un recoñecemento nacional se non se pasaba por Madrid ou Barcelona. Julián Hernández estudaba en Madrid e establece as conexións con Ordovás. Miguel Costas tamén consigue contratos para Aerolíneas; Golpes Bajos comezan a establecer contactos sobre todo co programa La Edad de Oro, con Paloma Chamorro e establecen contactos con novos medios, gravan e realmente a repercusión é nacional. Pero hai moitas cousas que quedaron nun estado de maqueta ou quedaron nunha fase embrionaria e non por iso deixan de ser marabillosas. Realmente a miña idea co libro era ir un pouquiño máis alá do recoñecible.

Que cousas querías recuperar do esquecemento?

Por exemplo para min é moi importante o capítulo dedicado aos fanzines. De feito, houbo xente que os fixera e atopeime eu dándolle unha copia porque xa os perdera. Ese é un aspecto importante, que é a pouca conservación que hai a nivel de cultura popular. Non hai arquivos de cultura popular. Os arquivos de cultura popular son as coleccións privadas da xente e moitas veces hai mudanzas e moita xente xa non garda nin copia dos discos nin moito menos dos fanzines. Para min os casetes e os fanzines foron un vehículo fundamental da contracultura porque era o que democratizaba o asunto, porque non todo o mundo podía ir a Londres a comprar discos, os vinilos eran caros, pero case todo o mundo tiña acceso a un casete ou a unha multicopista para facer copias. Para min foi importante deslocalizar: falar de fanzines de Carballo, de grupos de Vedra. E reivindicar a deslocalización que houbo nestes 80. É certo que os grupos fundamentais estiveron en Vigo e na Coruña, porque tamén estaban máis amplificados polos focos. Os grupos de Vigo que mencionabamos antes ou os da Coruña, coa revista La Naval, José Manuel Pereiro, Lois Pereiro, Viúda Gómez e Hijos, Radio Océano… é evidente que tiveron maior repercusión, porque eran cidades grandes e había xa concursos e festivais como o Noroeste Pop Rock da Coruña e entón era máis sinxelo en determinadas zonas pero tamén houbo grupos en Lugo ou en Ourense e no resto de Galicia. A miña idea era reivindicar que era un conxunto, que non eran dúas cidades.

Neste libro dis que a década dos 80 marcou o futuro da música e das artes en Galicia. Que chegou ata hoxe desde entón?

Consciente ou inconscientemente hai moitas cousas que seguen vixentes hoxe en día e estableceron as primeiras pedras nos 80. Aínda que haxa poucos grupos que se achegan ao galego nos 80, quitando Os Resentidos ou Sindicato Agrario, un grupo de Lugo no que estaba Piti Sanz, que foi unha especie de xermolo pre bravú. Pero realmente hai poucos grupos. Houbo iniciativas institucionais como “O Pulso do Tempo”, que é un recompilatorio que fan desde a Deputación da Coruña en que se ve perfectamente que non falaban galego e traduxeron con castrapo moitas veces de castelán ao galego para entrar no recompilatorio. Pero si que comeza a haber un concepto de identidade, que para min é fundamental. Nestes anos  comezan a establecerse as primeiras produtoras audiovisuais. Nace a produtora de Xavier Villaverde, que fai os videolips de “Galicia Caníbal”, as curtas de Viuda Gómez e Hijos, “Veneno puro”, que gaña premios europeos. Comeza a establecerse unha etiqueta de videocreación galega. Está Teo Abad, están as producións de Antón Reixa con Vídeo Esquimal.

«Nos 80 comeza a haber unha certa identidade galega, aínda que canten en castelán. Siniestro Total preséntase en Madrid cantando “Hey, hey Vigo”»

 Comeza o xermolo da producións audiovisual que crece a partir das escolas de Imaxe e Son de Vigo e A Coruña, fundamentalmente. Tamén comezan a crearse estudos de gravación en Vigo como Fusión, que permiten que os grupos non teñan que viaxar fóra para gravar. Comeza a haber unha certa identidade do galego, aínda que canten en castelán. Siniestro Total preséntase en Madrid cantando “Hey, hey Vigo” ou “Matar hippies en la Cíes”, metían algunha reivindicación galega e iso é importante. A xente sabía que Siniestro Total era de Vigo. A xente sabía que Radio Océano ou Os Resentidos eran galegos. 

Ata o momento non se fixera iso, pero tamén porque viñamos dunha ditadura…

Claro, e os grupos dos 60 e 70 tomaban como referencias os Beatles ou grupos anglosaxóns pero sen darlle o toque costumbrista. Pero cando Siniestro Total asume o “Rockaway Beach” dos Ramones chámalle “Rock en Samil”. Cando fan a versión de Sweet Home Alabama” chámalle “Miña terra galega”. Son aspectos simples pero que para min é algo importante, que se comeza a reividindicar o propio. É bonito ver hoxe días os grupos de agora, con ese orgullo pleno e unha identificación plena co idioma e temos aí a Mondra, Fillas de Cassandra ou Zavala, moitísimos grupos que fan unha reivindicación do idioma con total e plena naturalidade. Pero tivo que haber un proceso antes de chegar ata iso e ese proceso para min comeza nestes anos.

Hai 40 anos falabamos de Movida e hoxe vivimos a consolidación da Nova Música Galega, sería esa a evolución natural?

Si, para min é unha evolución natural. Houbo unha pequena involución nos 90, con aquilo de cantar en castelán ou en inglés e os grupos dicían que cantaban en castelán por motivos comerciais, como se para ter máis repercusión tiñas que utilizar eses idiomas e hoxe en día estamos vendo que non. O que dixo Xurxo Souto sempre, que cantaban en galego por motivos comerciais, que era un pouco unha parodia disto, pero que realmente é verdade. Hoxe en día é máis comercial cantar en galego, polo menos en Galicia que en castelán. Agora hai un orgullo e unha identificación plena, pero nos 80 non, pero os grupos deron ese golpe, que para min é fundamental. Había unha reivindicación do propio e unhas ganas de deixarllo claro ao mundo. Aquilo que facían os irmáns Pereiro en La Naval cando dicían que Galicia era un verxel que estaba separado do deserto mesetario polo Telón de Grelos, que vai desde Pedrafita ata o Courel. É unha parodia, é surrealismo, é retranca, pero ao mesmo tempo é identidade. Eles dicían que non querían saber nada dese deserto mesetario. Había unha reivindicación do propio en todo momento e iso para min é moi importante.

«Hoxe en día é máis comercial cantar en galego, polo menos en Galicia, que en castelán »

 Iso pasa nas artes, pasa con Atlántica na plástica, pasa tamén no audiovisual, cos fanzines e con todo. En certo modo era política e era identidade. Creo que moitos dos grupos que vemos agora beben de todo iso. Malandrómeda ao mellor non sería o mesmo se non houbera antes Os Resentidos. Ou Novedades Carmiña sen Siniestro Total non serían o mesmo. Ao final eses grupos inconsciente ou conscientemente marcaron as xeracións seguintes. Foran en primeira ou segundo instancia. Fora polos pais, que lles gustaba ou fora os fillos que accederan directamente. Pero eu creo que hai unha conexión directa entre os 80 e a actualidade moi marcada. Foi un espello para moitos e para min son bombas de profundidade de tempo. Houbo xente que pasado o tempo descubriu moitas cousas neses discos que marcaron o presente.

Estamos a falar de fanzines, das performances de Rompente ou de Ronseltz. É cultura e é política, claro.

É cultura, política e liberdade de expresión. Hai moitísimas cousas desta época que hoxe en día serían pelos de punta, hai moitas cancións de Siniestro Total que serían de Audiencia Nacional, de polémica infernal, hai letras moi complicadas. E seguen soando todos modernos. Ti ves as producións artísticas destes anos e hai moitísimas cousas que poderían ser de antes de onte. Iso para min é fundamental. Creo que todo sigue vivo. Hai fanzines nos que se falaba do aborto, de torturas. En Ferrol no Patito Feo falábase das torturas de Miramontes. Aínda que había análises de cómics, de películas, ou discos tamén había política e reflexión social, algo que se bota de menos moitas veces na actualidade. Esa reflexión directa sobre moitos aspectos sociopolíticos que sería interesantes. Por iso creo que ao final, igual que rexurdiu o casete, igual tamén rexorde o fanzine de barra de bar.

«Hai cancións  de entón que serían de chamada á orde se se puxesen na radio pública hoxe en día. Temas como “Matar hippies en las Cíes” o “Las tetas de mi novia” creo que serían de perda de posto ou abrir expediente»

Autocensurámonos actualmente?

Hai cousas que igual realmente ofenden, afectan a colectivos, a persoas e realmente é complicado saber ata onde chega a arte e a liberdade de expresión e ata onde chegan os dereitos e o respecto. Neses anos, quitando as Vulpess, que foi ese grupo que tivo o problema con “Me gusta ser una zorra”, realmente tampouco houbo moitos problemas de censura, aínda que a había e consta en moitos aspectos. E hoxe tamén a hai indirectamente. Pero hai cancións que serían de chamada á orde se se puxesen na radio pública, temas como “Matar hippies en las Cíes” o “Las tetas de mi novia” creo que serían de perda de posto ou abrir expediente. Incluso Ordovás tiña medo no seu momento de poñer os temas e comezou polas cancións “máis lights” de Siniestro pero a aceptación foi tan grande xa de entrada que recibía miles de chamadas pedindo as cancións e entón foi valente. Saír en Radio Nacional daquela, en 1982, era unha audiencia potencial de millóns de ouvintes. Que puxeran unha maqueta túa naqueles programas de Radio 3 era algo híper viral inmediato, porque os medios de comunicación daquela época eran moi poderosos. 

Tampouco adoitan ter moito espazo na historia desta época a música feita por mulleres. No libro hai un capítulo dedicado a Voces de Ultratumba.

Eu lévome con elas e estaban moi doídas en moitos aspectos porque foron sempre ninguneadas nos libros da Movida ou cando se fan retrospectivas dos 80. En Ferror Records accedimos ao casete por Maritxu Alonso, de Uterzine, e reeditámolo con 100 copias que se venderon máis en EE UU que aquí. Foi curioso, pero un día levantámonos pola mañá e había 30 pedidos de EE UU e os días seguintes máis. Voces de Ultratumba foi o primeiro grupo integramente feminino punk e realmente non había unha reividicación directa delas, cando facían un post punk moi marcado, tiñan unha estética brutal e moitas dificultades para facer as cousas. Tiñan que enfrontarse a que non as tomasen en serio ou que non lles pagasen. Na presentación do libro na Coruña veu Chus Taboada e foi moi bonito e ela dicíame que lles segue pasando agora, que se senten un pouco intrusas porque a presenza masculina sempre foi predominante. E realmente si que me parece que son para reivindicar, xunto con Aerolineas ou Xela Arias na poesía, pero a presenza masculina é maioritaria Algo que hoxe en día non pasa tanto, afortunadamente, pero nos 80 eran unha rara avis.

«Nos 80 desenvólvese o rock radical vasco, con Eskorbuto, con Cicatriz, pero ao mesmo tempo estase a desenvolver a ruta destroy, a ruta do bakalao en Valencia...Todo isto quedou fóra porque os focos estaban en Alaska, Los Secretos e demais»

No que respecta á movida de Vigo, Julián Hernández amósase moi crítico coa nostalxia e a mitificación no revisionismo. 

Si, ese revisionismo case sempre viña de Madrid e nós temos que ter a nosa propia bibliografía. É necesario que haxa varias voces. Un capítulo do libro que cobre as distintas retrospectivas e as distintas visións dos 80. Hai xente que ten esa hipernostalxia dos 80 e segue habendo eses grupos revival e o mesmo tempo hai unha visión crítica que é a que dou eu no libro que é o eclipse que supuxo, porque a Movida de Vigo e Madrid o que fixo foi eclipsar todo o resto de artes que había en Galicia, foi como unha fagocitose. Iso para min é importante porque había outras escenas que estaban funcionando:  nos 80 desenvólvese o rock radical vasco, con Eskorbuto, con Cicatriz, pero ao mesmo tempo estase a desenvolver a ruta destroy, a ruta do bacallau en Valencia, que despois saíu demonizada polas pastillas nos 90. Nos 80, con aquelas mescalinas, que son un precursor do éxtase, comeza a xurdir un escena post punk brutal, na que había concertos ás catro da mañá con grupos de primeiro nivel como Happy Mondays, desde Manchester. Todo isto quedou fóra porque os focos estaban en Alaska, Los Secretos e demais. Entón, si que hai un revisionismo que non me interesa pero ao mesmo tempo hai un underground  e unha riqueza cultural moi interesante por iso para min era moi importante este libro. 

É curioso que o primeiro libro da movida en Galicia saia 40 anos despois.

Iso pon de manifesto o déficit que temos no que respecta á bibliografía da escena galega. Necesitamos libros e voces. Están moi ben os Tik Toks, Instagram… pero ao final, queiramos ou non, os libros son os que quedan aí e son a acta documental. Independentemente das stories que desaparecen ás 24 horas ou os vídeos con 200.000 visitas. E cando imos facer unha investigación, ao final imos ás fontes e seguimos indo ao escrito, se non se poden facer entrevistas. Para min é fundamental que siga habendo bibliografía como tamén é imprescindible que se faga unha conservación da cultura popular. Algún día nos decataremos de que a cultura popular é cultura e que tamén ten que estar institucionalizada en determinados aspectos e ten que ser preservada.Non é normal que un videoclip dos anos 80 apareza de milagre nun faiado nun vhs nunha caixa. E non é normal que os fanzines aparezan porque alguén os escaneou e os ten na seu ordenador pero que non sabía nin que eran importantes, porque non hai unha custodia de todo isto. Quen está facendo unha custodia de todo o que estamos a crear? Se morre Bandcamp ou desaparece Spotify ese álbums só dixitais onde quedan?

«Non está todo en internet. Ás veces esquecemos as copias físicas, pero son a única maneira real de salvagardar as cousas»

Iso pasa coa música ou coas fotos na actualidade.

A min todo isto preocúpame moito. Eu, que levei a cabo a Fonoteca, aínda que agora estou menos activo, preocúpame porque cando deixemos de pagar ese servidor con máis de 2.000 entradas de bibliografías de grupos iso desaparece. É efémero. É como a “Fundación” de Isaac Asimov. Non está todo en internet. Queres ver “Só na casa 2” e pagas cinco euros en Disney Channel por velo nese ano que está aí, pero igual ao ano seguinte xa non está. Ás veces esquecemos as copias físicas, pero son a única maneira real de salvagardar as cousas. O dixital está moi guai e ten que haber copias dixitais das copias físicas, pero realmente te das conta de que non hai interese na preservación e por iso en 2024 en Ferror Récords sacamos vinilos. Conseguimos subsistir nesa barca de remos no medio do Atlántico pasando transatlánticos por un lado e por outro pero é única maneira. E alguén terá que facer o libro da movida do anos 20 en Galicia.

No libro están referenciados ducias de grupos con centos de cancións. Pero en Spotify iso prácticamente non existe.

É moi difícil, eu quixen facer unha lista de Spotify para utilizar para o libro e non puiden meter nin 20 grupos. Non hai máis. Pensamos que todo está en internet, pero é mentira. Está o que está. E pasa o mesmo co cinema, que podo ver nas plataformas da historia do cine desde os anos 20? Pois dalgunhas décadas non podes ver nada. Entón, é un pouco capcioso todo. Creo que nivel institucional se deberían tomar medidas serias e debería haber arquivos de moitas cousas que non está habendo e moitas xa se perderon para sempre pero hai outras que aínda estamos a tempo para preservalas. Hai moitos discos que xa nos se conservan os másters, que xa non se poderían editar en condicións aceptables só partindo dunha copia dixital. Eu non me considero crítico, eu son un divulgador. O único que fago é buscar cousas, dalas  a coñecer e tentar preservalas na medida do posible. 

Podemos dicir que a Movida acabou en 1986, cando pasou iso de Madrid escríbese con V de Vigo?

Hai moitas versións, pero hai moita xente que di que a Movida foi só nos primeiros anos, ata que foi absorbida polo sistema, sobre todo polo PSOE, que comeza a desactivala a nivel político porque os grupos comezan a vivir do sistema, a cobrar subvencións, sobre todo os de Madrid. Esa foi a data cando tiveron a brillante idea de meter os artistas nun tren a Galicia coa barra libre e cando chegaron aquí, pois chegaron como chegaron. McNamara tirou unha botella que lle deu a unha xornalista e alí leouse todo e considérase a morte da movida. Eu realmente cubro toda a década ata os 90, incluso cubro a formación de Def Con Dos en Vigo, que ten lugar no Nadal do 89, porque para min é importante tamén esa apertura ao hip hop que ten lugar nesa altura e deixar aberta esa porta.