Seguimos os pasos de Otero Pedrayo, Vicente Risco e Ben-Cho-Shey, que no verán de 1927 camiñaron ata Santo André de Teixido «por terra sagrada». Con especial atención ao treito entre As Pontes e Teixido iniciamos a nosa particular pelerinaxe
Propoñemos unha viaxe baseada nunha excursión que se celebrou hai case un século. No verán de 1927 Otero Pedrayo, Vicente Risco e Ramón Fernández-Oxea (Ben-Cho-Shey) foron a pé desde Ourense até Santo André de Teixido, e o primeiro deles reflectiu o roteiro no libro Pelerinaxes I. Hoxe en día adoitamos facer turismo por distintas motivacións, cadaquén a súa. Mais que levou a tres homes de aproximadamente 40 anos a ir dar un paseo de case 200 quilómetros? Abofé tiñan fe cristiá, pero tamén o desexo de coñecer o país de a pé. Sen apuros, con espírito científico, con fame.
Así se manifestaba Vicente Risco no prólogo: «Ides lêr o roteiro d’unha viage á pé, que uns galegos, nin turistas nin deportistas, fixemos cruzando do Sul pr’o Norte caxque toda a terra de Galiza, referido por quen millor sabe referir hoxe en día n-esta nosa terra, e ilustrado por quen puxo nas cousas que vía toda a curiosidade esculcadora dos seus ollos, cheos á aquela hora de contentamento (...).
Velaquí o camiño de Teixido. Quen de vivo aló non vaia, terá qu’ir de morto, en figura de cobra ou lagartiña. Gracias a Deus, nós levamos já isa angueira feita... D’Ourense ao San Andrés de Teixido, veleiquí a terra toda debaixo dos nosos pés. E ollai com’andades, qu’ides por terra sagrada».
Á súa vez esta aventura tivo unha precuela: o ano anterior, que fora Ano Santo Xacobeo, Xavier Pardo, Otero Pedrayo, Risco, Lois Feixoo e Antón Sánchez camiñaran desde Ourense a Santiago de Compostela. Despois desa primeira pelerinaxe, aventuráronse a unha maior. Botaron en total oito días de excursión: saíron o luns 4 de xullo e chegaron o luns 11. O percorrido discorre polas provincias de Ourense, Lugo e A Coruña, tramo este último que trataremos polo miúdo. Tras saír da cidade das Burgas, vila en que residían, pasaron por Monterroso –onde Otero Pedrayo compón a súa coñecida “Oda ao xamón”– e seguen até Palas de Rei, onde collen o Castromil a Lugo. Despois continúan en dirección a Vilalba para seguir cara ás Pontes de García Rodríguez. Detémonos, pois, nesta etapa.
Os petrucios da xeración Nós, se cadra, estaban aínda afeitos a pensar en xurisdicións ca en concellos e en dioceses ca en provincias. A división territorial de España en provincias que deseñou Javier de Burgos fíxose efectiva en 1833, e Domingo Fontán deseñou a Carta Xeométrica de Galicia –pedra de toque de calquera roteiro naquel momento en que non existía Google Maps– entre os anos 1817 e 1834, polo que xa aparece reflectida cando se imprime en 1845. Abofé que os homes de Nós sabían das provincias, pois o propio Ben-Cho-Shey se beneficiara dunha bolsa das Deputacións galegas para facer unha viaxe de formación por Francia e Bélxica.
O sábado 9 de xullo de 1927, diciamos, espertan en Vilalba, e ao mediodía entran na provincia da Coruña. Empregan a vía que une Rábade e Ferrol, coñecida como estrada de Castela e renomeada en 1941 como C-641. Quédanlles aínda setenta quilómetros por diante ata Teixido, polo que cómpre coller folgos. Hoxe é habitual atoparmos bares de estrada (lembrade: se hai camións aparcados, é sinal de que o sitio está ben). Eles detivéronse a xantar nun mesón en Candamil, parroquia do concello de Xermade. O camiño andado xa se fai longo, e aproveitan a parada para que Risco lle cure as vinchocas a Otero Pedrayo. Os afectos, os coidados entre os bos amigos, están nestes pequenos detalles.
A comezos do século XX estaba a modificarse a arquitectura da zona. Antes de xantar pasaran por diante da escola habaneira construída en 1907 pola Liga Santaballesa de Educación e Instrución, e pouco despois pasarán a carón do cemiterio neogótico de Cabreiros. Os camiños van deixando a súa pegada na toponimia, como se explicou en 2022 no Congreso Internacional de Toponimia no Camiño de Santiago, e antes de chegar ás Pontes de García Rodríguez pasarán polo Empalme e pola Casilla. Co tempo fun aprendendo a valorar a importancia dos camiños na creación de patrimonio: non só son de interese coa construción de pontes ou pousadas, senón tamén elementos auxiliares como fitos e casetas de legoeiros.
O caso é que, paso a paso, chegan á provincia da Coruña. Cando Heráclito falaba dos cursos fluviais non dicía cousa de lindes, e Xurxo Souto explicaba que o Miño non é fronteira, senón arteria. Algo similar acontece aquí co límite administrativo, un pequeno rego que une as parroquias do Aparral (As Pontes) e Roupar (Xermade). Tras pasar a carón da capela de San Ramón –seguro que lles fixo ilusión, pois Otero Pedrayo sempre celebraba o seu santo cada 31 de agosto– comezan a baixar cara ás Pontes de García Rodríguez.
A paisaxe do val do Eume está moi modificada con respecto a 1927. Nos 96 anos discorridos desde ese período construíuse unha central térmica, coa súa impoñente cheminé, instaláronse numerosos parques eólicos nos soutos das serras e estendeuse sen mesura o monocultivo de eucaliptos. Vicente Risco fixo numerosos debuxos, algúns dos cales se incluíron na edición do libro, e neles pódense ver os cambios no territorio. A propia vila das Pontes viviu unha grande expansión no último século, como se pode comprobar no comparador do Visor cartográfico da Xunta de Galicia.
Ao entraren nas Pontes deron un pequeno paseo, logo de cruzar o Eume pola ponte de Isabel II, construída en 1862. Paseando chámalles a atención ver rapazada en velocípedos, hoxe substituídos por patinetes eléctricos. Un dos principais atractivos turísticos da vila na actualidade é o lago, creado de forma artificial como rexeneración da mina a ceo aberto que fornecía de lignito á central térmica. Hai bos sitios onde encher o bandullo, como o Mesón 7 Camiños, no Campo da Feira, ou O Xantar.
Hoxe en día levamos todo ben organizado, e hai numerosas plataformas para reservar aloxamento, pero tal noite eles conseguírono co clásico procedemento de ir petando nas portas. Aproveitaron tamén a estancia na vila para ler o xornal, El Pueblo Gallego, logo de varios días sen actualizarse, naqueles tempos sen Twitter. Hoxe en día nos bares o xornal cóllese tamén para ler o horóscopo, co ruído de fondo da TVG e da máquina comecartos.
Espertan en domingo. Otero Pedrayo queda na pousada, coa escusa das vinchas no pé, e o Vicente e Ben-Cho-Shey, devotos, van á misa. O tramo entre As Pontes e Ortigueira é ben fermoso. Despois de longas leguas por terras máis chás, cómpre subir ata O Caxado. Casas solitarias espalladas (sempre me chamou a atención que As Pontes de García Rodríguez sexa dos concellos con máis lugares habitados recollidos no Nomenclátor de Galicia). As veigas a millo, con algunha centeeira; os prados para o gando e o monte con piñeirais, segundo describen. Os usos tradicionais do monte ían xa mudando, anos antes de que o Partido Galeguista propuxese estender a silvicultura.
A baixada cara a Ortigueira é bastante espectacular. O momento en que se enxerga o mar, emotivo. O Cantábrico sempre ten un aquel evocador, un abrigo que une os países celtas. Se cadra non é casualidade que sexa esta vila a sede do festival intercéltico de máis sona xunto co de Lorient. Serendipia: tal día, o domingo 10 de xullo, coincídelles unha festa e o Ben-Cho-Shey marcha botar unha repichoca ao son das gaitas. Mais non todo saíu ben: tiñan previsto dar unha conferencia sobre as ideas galeguistas, pero as forzas vivas consideraron a Risco un dinamizador perigoso e o evento cancelouse. Os anos da ditadura do Primo de Rivera.
Un dos encantos da zona é o ferrocarril de vía estreita. A liña Ferrol - Xixón planificouse a finais do XIX e as obras comezaron en 1921, pero o tramo galego non se inaugurou ata a década de 1960. O traxecto hai que tomalo con moita paciencia, pero é un servizo de proximidades ben xeitoso e cuqui. Á mañá seguinte érguense cedo. A vila de Ortigueira dá para un paseo xeitoso, ata o cemiterio, o monte do castelo ou o convento dos dominicos. Os nosos guías foron nunha motora ata Mera, e alí comezaron a derradeira etapa. A desembocadura do río Mera, a boca da ría, é un remanso de paz. A enseada que deixa ver a marea baixa é unha vista fermosa e de atractivo para as fans da ornitoloxía.
Comezan, pois, a última etapa. O Otero, aínda doente, vai a cabalo. Acompáñanos varios amigos da vila de Cariño, e o tramo faise alegre. É o día de san Bieito de Nursia, e hai certa emoción por rematar a romaxe. Risco fai outro debuxo na aldea de San Adrián, santo este que tamén lle gustaba a Otero Pedrayo, pois naceu un 5 de marzo, e por ese motivo lle puxo ese nome aos protagonistas de varias das súas obras: Adrián Solovio, Adrián Soutelo, Adrián Silva.
Pola serra da Capelada, cito textualmente, «galopan as greas de facos». Aínda hoxe é algo que adoro, ver donas da paisaxe as mandas ceibas de cabalos, eguas e poldros. E finalmente, Teixido. As gaivotas, aínda por entón máis afeitas á costa ca a aventurarse cara ao interior do país coa despensa dos vertedoiros de lixo, saúdan cos seus chíos e os seus bicos amarelos. A aldea recíbeos coa súa cotiandade de millo e patacas, entón dedicada á economía de subsistencia sen venda de infindos souvenirs.
«Peregrino dos santuarios enxebres –Santiago, os Milagros, Vilar de Flores, o San Cibrao, o San Vintial–, cheguei cos meus compañeiros ao San Andrés de Teixido». Peregrinos e non turistas, que cómpre distinguir ben entre a devoción ideal e o 'diletantismo snob'. Tal deixou escrito Vicente Risco, facendo gala da filosofía peripatética.
Fun ó San Andrés de Lonxe, aló, no cabo do mundo..., di a romaría. Traballo feito é ir de vivo, pouca broma é as penas penitentes teren que andar de romaxe. Por ir adiantando labor, tamén se achegaron a Teixido o Padre Sarmiento e mais Paco del Riego (no seu caso nun Renault), que deixou na obra Galicia outro libro de viaxe ben recomendable.
É hora de regresar á casa. Hoxe en día, pódense traer os sanandresiños de miga de pan, mais tamén camisetas, botellas de xenebra e toda caste de trebellos. En calquera caso, logo de deixar fóra as penas do espírito e amorear pedras nos amilladoiros, os visitantes levan consigo o recordo dunha aventura, que a carga simbólica tamén deixa pegada.
