A historia de Alisa e Anastasia é tan tremenda coma a de millóns de refuxiados de Ucraína que escaparon das bombas da guerra nos últimos meses. Mais elas tiveron certa sorte: aínda que querían quedar ata o último momento, puideron fuxir xuntas e atoparon na Coruña un apartamento, unha cidade que acolle as persoas LGTBI e unha comunidade creativa que lles ofrece espazos para mostrar o seu traballo artístico.

As lectoras de VINTE xa as coñecerán por que foron parte das protagonistas da reportaxe sobre a mocidade queer na Coruña que publicamos o mes pasado da man de O Novo Normal. Pero a súa historia merece que fagamos un capítulo á parte. Pasaron máis de cen días do inicio da invasión rusa en Ucraína, e Alisa (20 anos) e Anastasia (23 anos) seguen querendo contar o que pasa alá, o que lles pasou a elas, as inxustizas históricas que viviu o pobo ucraíno. E pensan que en Galicia podemos entender mellor a situación, pois algo tamén sabemos de opresión política, lingüística e cultural. Logo entrarán en detalles.

Porque ademais de artistas son activistas, e impórtalles moito contar a súa historia particular, pero tamén a historia do seu país, marcado agora pola invasión rusa e descoñecido para case toda a xente da Europa occidental. Aquí vai, pois, o seu relato. 

Anastasia é orixinaria de Donestk, unha cidade do leste do país, historicamente pertencente a Ucraína pero ocupada por Rusia desde a primeira invasión en 2014. Explícanos que ela nunca sentiu unha conexión real coa súa cidade, «pero se cadra é porque era demasiado pequena para pensar o concepto de fogar. De todos xeitos é unha conexión que non vou recuperar nunca, porque tras tantos anos de control dos rusos, Donetsk xa non supón máis nada que un recordo da miña infancia». Ela marchou de alí de adolescente e nos últimos anos estivo vivindo en Khárkiv, onde estudou deseño e artes gráficas e traballaba como deseñadora e ilustradora freelance en varios proxectos, entre eles unha ONG feminista,“Sphere”, que organizaba as marchas do Día da Muller e mais do Orgullo, así como outros proxectos para a comunidade LGBTI: charlas, talleres, esas cousas. 

«Eu vivín en Khárkiv durante 19 anos da miña vida e nunca me movín a ningures», conta pola súa parte Alisa. «Estaba estudando, é unha historia horrible. A universidade causoume unha gran depresión, eu odiábaa e aínda así estudei alí dous anos, porque a miña nai quería que tivese un título». Explíca que ela estudaba a carreira de Artes Monumentais, que pode soar ben, pero en Ucraína é moi difícil acadar un traballo con ese título. Ademais ela nunca quixo estudar iso en particula, só o fixo porque súa nai a convenceu. «Cando coñecín a Nastya (Anastasia) e atopei un traballo deixei a universidade», e di que non se arrepinte.  

As dúas rapazas frecuentaban os mesmos ambientes e seguíanse nas redes sociais. Empezaron a quedar durante a pandemia e o pasado 22 de abril celebraron o seu primeiro aniversario como parella. 

Emanciparse da ‘rusificación’ e mais unha lección de Historia

Para Anastasia o medo á guerra viña de lonxe, xa desde que en 2014 empezase a guerra no Dombás. «Eu non cheguei a ver nada horrible pero escoitei unha chea de explosións antes de marchar, e claro que me asustaba. Por sorte a zona onde vivía coa miña familia era bastante segura. Mais se ías ao centro da cidade xa non era tan segura. Parecía unha distopía, todo cheo de bandeiras da DPR e eslogans de propaganda pro-rusa e carteis ridículos. Ademais tiñamos un gran déficit de provisións, pois os únicos países de onde se importaba comida eran Rusia e Bielorrusia. As máis das tendas estaban pechadas, non había grandes franquías como MacDonalds ou Zara, nin centros comerciais nin cousas desas. Só supermercados con produtos rusos», relata.

Ela era demasiado nova para marchar de Donetsk antes de rematar no Instituto, e durante moito tempo sentíase fóra de lugar na súa cidade natal, «moi rusificada». Cando aprobou os exames para entrar na universidade de Khárkiv empezou a aprender máis sobre a cultura ucraína e a visitar amizades que tiña no oeste. E foise facendo cada vez máis militante dela:«os meus bisavós maternos falaban o ucraíno, así que metade da miña familia ten fondas raíces ucraínas. Da outra metade non sei moito porque durante a Unión Soviética a xente era obrigada a cambair moito de lugar: algúns acabaron en gulags, a outros mandáronos traballar a sitios calquera. Moita da cultura perdeuse pola rusificación e polo Holodomor». 

Anastasia fai unha paréntese para explicarnos o que foi o Holodomor, pois é importante para ela que coñezamos este episodio negro da súa historia. Foi a gran fame provocada polo réxime soviético contra o pobo ucraíno, que en 1933 causou millóns de mortos, represaliados e deportados. «Os soviets estaban contra a cultura ucraína e contra todo o que conectase a xente coa súa historia. Querían a todo o mundo apoiando o réxime comunista e a cultura ucraína era un gran contrapeso a iso. Os ucraínos rexeitaban falar ruso e esquecer a súa cultura e a súa relixión. Os soviets non soportaban tal desexo de liberdade e decidiron matar a xente de Ucraína antes de que puidesen empezar unha rebelión. Por desgraza, funcionou», lamenta. 

O seguinte paso foi sustituír esa xente por outra mellor formada, e os vellos foron represaliados ou enviados a outras rexións de Rusia. «Iso pasoulles aos meus bisavós», apunta Alisa: «á miña bisavoa deportárona de Ucraína a Uzbekistán». 

«Destruíron a cultura do pobo e construíron grandes fábricas para as que facía falta unha gran masa obreira», continúa Anastasia: «Donestk é así, ten manufacturas e minas de carbón, fábricas de aceiro… O que fixeron foi quitar a xente que consideraban potencialmente perigosa e poñer no seu lugar xente de Rusia ou doutros lugares de Ucraína. A familia do meu pai eran rusos deportados a Ucraína para traballar naquelas fábricas. Esta é a razón de que conservemos tan poucas tradicións na miña rexión. No meu caso algo aprendín da miña bisavoa e tamén na escola ucraína á que fun, tiñamos todas as aulas en ucraíno. Meus pais quixeron que soubese as dúas linguas porque eles só falaban ben o ruso. Mais despois de 2014 prohibíronse esas escolas ou obrigáronas a cambiar para que todo fose en ruso.

«Na miña casa falábase ruso, pero desde hai uns anos empecei a falar ucraíno todos os días. Algunhas das miñas amizades seguiron o meu exemplo e empezaron a falalo tamén.»

Cando cheguei ás rexións do oeste sorprendeume o fermosas que eran as tradicións, as familias que se xuntaban por exemplo polo Nadal a celebraren xuntas. As cancións que cantaban eran moi bonitas, verdadeiramente antigas, de antes da cristiandade. Combinaban tradicións pagás e relixiosas e iso marabilloume, interesoume moito como artista. Estou convencida de que coñecer a túa historia e os teus devanceiros dáche un chan no que pousar os pés neste mundo estraño e moderno. Iso é o que eu botaba en falta cando era pequena. Desde que fun alá empecei a falar ucraíno a cotío. Tampouco facía ningún activismo, pero algunhas das miñas amizades seguiron o meu exemplo e empezaron a falalo tamén. Eles querían, pero tiñan medo de que dirían os demais. Falar o ucraíno é o que podemos facer para preservar a cultura.

E si, as nosas amigas na Coruña dinnos que isto lles recorda a situación actual do galego».

O día que empezou a guerra

O 22 de febreiro foi o aniversario de Anastasia. Celebrouno cos compañeiros na oficina. Empezaran a escoitar rumores sobre unha posible guerra e facían bromas sobre o bonita que era esa data, o 22 do 02 do 2022, para que a Putin se lle ocorrese facer un anuncio ese día. «E fíxoo. A súa primeira comparecencia anunciando a invasión foi a noite do 22 ao 23. E o 23 de febreiro na cultura rusa é o día do protector da terra, como o día do soldado. Tamén un día grande para a xente pro-rusa, así que debeu ser fermoso para Putin empezar a lanzar misiles aquela noite», comenta Anastasia antes de empezar a relatarnos como foi aquel primeiro día baixo as bombas, o 24 de febreiro, ilustrado por Alisa neste debuxo.

«O día 24 acordei ás 5 da mañá cunha chamada de miña nai dicindo: “érguete, que a guerra empezou”.  Mirei o móbil e estaba cheo de mensaxes dos meus amigos en Khárkiv, todos escoitando explosións en sen saber que facer, sentados cunha mochila coas cousas necesarias para saír correndo ao refuxio se facía falta. Sentiamos as bombas ao lonxe. Collemos as cousas básicas, metémolas nunha mochila e estivemos sentadas ao pé delas sen saír da casa toda a a semana seguinte, pensando que facer.

O primeiro día pensamos: ben, estamos bastante seguras, podemos vivir no corredor por un tempo. Tamén empezamos a afacernos ao son das explosións e tratamos de convencernos de que non era para tanto. Saiamos ás veces a mercar ás tendas pero a maioría estaban pechadas, ou só abrían un par de horas, e a xente collía todo o que podía. Cando chegabas despois dunha longa fila xa case non quedaba nada. Tampouco había cartos nos caixeiros. Conseguimos mercar espaguetis e algo de carne, aínda que non nos gusta comer carne, pro non había outra cousa. Ademais en Khárkiv a auga da billa non vale para beber, normalmente hai máquinas que a venden en todas as rúas, pero estaban baleiras, así que non quedaba outra que volver facer estas filas tan longas para mercar auga. O que fixemos foi tratar de beber menos. 

Cada día a situación ía facéndose peor, e aínda que ao principio non queriamos marchar, empezamos a pensar onde podiamos ir. Ata nos daba medo sentar preto do ordenador durante moito tempo, e non nos sentiamos ben distraéndonos das novas sobre a situación, aínda que fose por pouco tempo. Por iso a única cousa que fomos quen de facer no momento foi guglear algúns dos países LGBTI-friendly, ou onde polo menos podiamos ter algunha xente coñecida. España estaba na lista e ademais eu teño unha curmá que vive en Valencia. Chameina e ofreceunos quedar na súa casa ata que désemos atopado un lugar onde quedar a longo prazo. Ela é moi amable a axudounos moito durante toda a viaxe desde Ucraína ata aquí, pero ten un neno pequeno e non podiamos quedar na súa casa moito tempo. 

Por iso Alisa decidiu poñer un chío en Twitter buscando xente que nos puidese acoller ou axudar un piso para alugar. Dalgún xeito fíxose viral e recibimos moitas mensaxes de xente ofrecéndonos casa. Entre elas a proposta dunha familia da Coruña que nos ofrecía gratis o seu apartamento. A nós conmoveunos a súa preocupación, porque non nos coñeciamos de nada. Pero eliximos crer neles e eles en nós, algo que lles agradecemos moito. Resultaron ser xente amable e interesante, tivemos moita sorte de coñecelos. Queremos agradecerlles canto antes a súa xenerosidade e poderlles pagar o alugueiro enteiro cando esteamos máis estables economicamente. Por agora só lles podemos pagar unha parte do piso no que estamos agora, no barrio dos Mallos. 

«Alisa decidiu poñer un chío en Twitter buscando xente que nos puidese acoller ou axudar un piso para alugar. Dalgún xeito fíxose viral e recibimos moitas mensaxes de xente ofrecéndonos casa. Entre elas a proposta dunha familia da Coruña que nos ofrecía o seu apartamento.»

Antes de chegar nós non sabiamos nada da Coruña, pero unha cidade pequena con mar e montañas preto, e lonxe do centro do país soábanos ben. Se cadra desde a experiencia ucraína, ou desde a Historia en xeral, pensamos que en sitios pequenos coma este é máis doado atopar coa cultura local, algo que como artistas era máis importante para nós que ir a unha cidade grande e luxosa. E ademais estaba lonxe de Rusia, polo que se algún día Putin decidía usar armas nucleares estariamos xa moi lonxe para morrer diso ou polo menos podiamos escapar nadando» (rin).  

Como fuxir de Ucraína sen deixar atrás a túa gata

Foilles moi difícil saír da cidade? Alisa: «Sería pouco dicir que foi difícil. É outra longa historia, da que por certo teño feita unha ilustración. Foi o día no que máis medo pasei da miña vida». 

Anastasia: «Antes de contala quero dicir que se non marchamos nos primeiros días era porque, eu polo menos, estaba tan enfadada con Rusia por facelo outra vez, por volver atacar o lugar onde eu vivía, que queriamos quedar para poder serlle útiles á xente que precisase axuda. Considerei facerme voluntaria para irlles facer a compra a xente maior, recados e así. Pero a situación púxose cada vez peor e as autoridades empezaban a lanzar mensaxes de que quen puidese debería evacuar a cidade, especialmente quen non tivese experiencia militar, para deixar que as forzas armadas puidesen defenderse mellor dos rusos en vez de ter que andar salvando a xente. Ademais para ser voluntarias e andar afacer recados precisabamos un coche e non tiñamos. Así que ao final decidimos marchar, aínda que queriamos serlle útiles ao país». 

Alisa: «Viviamos nun apartamento alugado perto do bosque e a menos dun quilómetro había unha torre de comunicacións, que nos parecía que podía ser un obxectivo para as bombas. Cando xa pasara unha semana da guerra, decidimos que iamos coller o tren dunha vez e marchar. Erguémonos o día seguinte, empaquetamos as mochilas e puxémoslle unha correa á gata, pero non a metín no transportín. 

Anastasia: «Como estabamos lonxe da estación e o transporte público levaba sen funcionar desde o primeiro día da guerra, quixemos chamar un taxi, pero ningún nos quería coller. Miramos en apps de transporte, os prezos estaban carísimos e aínda así non había maneira. Conseguín contactar cun condutor dos que recomendaban nos chats que había de cidadáns de Khárkiv, pero estaba bastante lonxe. Mentres falaba con el entimos a primeira bomba moi perto da torre de comunicacións. Asustámonos moito e non só polo estrondo, tamén era como un terremoto, todo se movía, eu case caio ao chan e as fiestras abríronse. Agarrei a Alisa e empezamos a correr para agacharnos onda o muro de carga, e o condutor que estaba no teléfono díxome “non, eu non vou ata aí”. 

«Estabamos sentadas no corredor coas mochilas, sen saber que facer, e cando soou outra bomba, o estrondo foi tan grande que nos agarramos aínda máis forte, pegadas á parede e por un momento pensamos que non dariamos saído nunca, que iamos morrer alí».

Coa explosión a gata asustouse e escapou, non sabiamos onde se metera. Non podía ter marchado do piso pero nós non a atopabamos. Estabamos sentadas no corredor coas mochilas, sen saber que facer, e cando soou outra bomba, o estrondo foi tan grande que nos agarramos aínda máis forte, pegadas á parede e por un momento pensamos que non dariamos saído nunca, que iamos morrer alí. Tiñamos toda a roupa nas mochilas, derámoslle toda a comida e cousas que nos sobraban aos veciños. Mesmo se nos mantivésemos con vida non tiñamos comida, e ía ser moi difícil conseguila de novo. Ese sentimento de impotencia superoume e empecei a chorar moi forte, Alisa asustouse ao verme chorar e non saber que facer comigo. Despois as bombas pararon un momento e empezamos a buscar pola gata. Sen parar de chorar, empecei a chamar a todo o mundo que coñecía na cidade que tivese coche e a preguntarlles se estaban aínda na cidade e se nos podían coller.  

Por sorte o marido dunha amiga estaba aínda pola cidade, axudando de voluntario. Aquel día estaba conducindo polo noso barrio, e veu inmediatamente a buscarnos. Cando chegou nós seguiamos buscando a gata, o home estaba agardando abaixo e aínda se escoitaban as bombas, sabiamos que outro minuto máis alí podíalle custar a alguén a vida. Levamos todas as nosas cousas ao coche, aínda nos levou tempo porque o ascensor non funcionaba –era un 8º piso– e aínda non tiñamos idea de onde podía estar a gata. Co apuro por un momento eu pensei que teriamos que deixar de buscala para protexer as nosas vidas. Daquela empezamos a chorar aínda máis forte porque ela si que ía morrer alí. Cando demos cargado a equipaxe no coche, o noso amigo dixo: veña, fagamos un último intento, así que subiu connosco de novo ao oitavo piso e axudounos a buscar a gata. Miramos en cada armario, en cada estante, e ao final atopámola nun pequeno oco entre a parede e o mesado da cociña. Alí estaba nunha esquina, moi asustada, e grazas a que levaba a correa puidémola sacar sen problema. Aínda hoxe miramos para ela cada día con alivio e dicimos oh, está a salvo agora. 

A gata chámase Znaida. Significa “orfa”».

Alisa: «Ela estaba ben, collémola e fomos no coche á estación de tren. Había moitísima xente na estación, case non había espazo libre. Os tickets non valían, os trens collían tanta xente como podían, era importante evacuar a cantos máis mellor. Tampouco había horarios, tiñan que adaptar as chegadas e saídas en función de se había ou non bombardeos polo camiño. Ti subías ao vagón e moitas veces non sabías exactamente onde ía ou onde te ía deixar. Ás veces tiñan que parar a medio camiño e agardar un sinal dos soldados ucraínos de que os ataques aéreos pararan e era seguro continuar».

Anastasia: «Penso que estivemos unhas 8 horas na estación, agardando por un tren dispoñible. Precisabamos tamén calmarnos, era guai estar con xente arredor, porque ata daquela parecía que viviamos nun universo apocalíptico, nas rúas víase algunha xente nas filas das tendas pero moita outra estaba agachada, ninguén pola rúa che falaba, todo o mundo tiña medo de que foses un cooperante pro-ruso. 

«Os trens collían tanta xente como podían, era importante evacuar a canta máis mellor. Tampouco había horarios, tiñan que adaptar as chegadas e saídas en función de se había ou non bombardeos polo camiño. Ti subías ao vagón e moitas veces non sabías exactamente onde ía ou onde te ía deixar».

Ás 11 da noite collemos o tren a Lviv, unha cidade que está case na fronteira con Polonia. Iamos sentadas no chan, entre as portas e o vagón. Tiñamos como medio metro para sentar. O tren ía moi lento, levoulle 17 horas chegar. Ía cheo de xente, de mascotas… facíase difícil respirar. Eu tiña unha forte dor nas cóstas por levar erguida tanto tempo. A xente maior ou con discapacidade tiña preferencia para deitarse, a xente ía turnándose para descansar, aínda que en realidade ninguén daba durmido. Aínda que todo o mundo era amable e trataban de axudarse uns aos outros e animar, eu sentíame coma se fose vítima dunha deportación na URSS, como naquelas historias horribles que escoitabamos na escola, cos vagóns cheos de xente. Sentía que estaba nunha especia de campo de concentración e que iamos morrer todos. Quería chorar todo o tempo.» 

Alisa: «Pois eu dei durmido un bo anaco no chan».

Anastasia: «Ela dorme en calquera lado».

A chegada a unha cidade descoñecida

O tren deixounas en Lviv, onde botaron tres días para descansar polo menos un pouco, despois de todo o que lles pasara.«Aquí é onde contactamos os nosos caseiros vía Twitter. Fixemos unha primeira chamada con eles e empezamos a pensar nas posibilidades de chegar á Coruña. 

Todos os trens de evacuación a Polonia estaban aínda máis saturados que o que as levara de Khárkiv a Lviv, así que decidiron coller un de pago, aínda que o prezo subira moito pola gran demanda. «Atopamos xente moi boa en Polonia que nos acolleu durante unha semana e nos apoiou en todo. Coa súa axuda e a da miña prima Natalia (que traballa agora como voluntaria cos refuxiados ucraínos en España) miramos as opcións para chegar á Coruña coa gata, xa que a maioría de empresas de transporte non deixan levar mascotas. Grazas a Natalia demos atopado un bus gratuíto a España. Quedamos con ela en Valencia unha semana, pero nós tiñamos claro que queriamos rematar a nosa viaxe na Coruña. Chegamos aquí o 17 de marzo», relatan. 

«Cando chegamos, a cidade asustounos», conta Alisa. «Chovía, era un domingo, todo era descoñecido, e entrounos moita ansidade. Todo estaba pechado, non había ninguén pola rúa, parecía algo distópico. O día seguinte saíu o sol e vimos que realmente é unha cidade agradable: as tendas estaban abertas e a xente facía a súa vida normal. Todo foi a mellor». Así que se asentaron no piso, unha das súas prioridades foi buscar atención psicolóxica, «pois aínda sufrimos moito os nosos problemas de ansiedade e depresión que xa tiñamos cando estabamos alá. E vimos que por desgraza a atención médica aquí é moi lenta, especialmente a de saúde mental. A parte boa é que coas receitas que dan os psiquiatras da pública pódense obter os medicamentos por pouco diñeiro. En Ucraína os antidepresivos e os ansiolíticos son carísimos». Anastasia xa puido ter unha primeira cita coa psiquiatra do Sergas para que lle axustase o tratamento e atópase moito mellor. 

«Aínda sufrimos moito os nosos problemas de ansiedade e depresión que xa tiñamos alá. E vimos que por desgraza aquí a atención médica é moi lenta, especialmente a de saúde mental».

Aínda que contactaron coa Cruz Vermella e con algunha organización de axuda aos refuxiados de Ucraína, non recibiron ningunha axuda económica. «Non nos convencen as condicións que nos piden para obter as axudas á manutención que ofrecen. Tampouco temos moita necesidade, eu estou traballando e temos aforros. É mellor deixar esas axudas para xente que realmente as precise», explica Alisa. Ela atopou un traballo en remoto de atención ao cliente para una empresa francesa. No tempo libre segue facendo ilustracións e cerámica. 

Anastasia busca clientes para traballar pola súa conta no campo da ilustración e do deseño gráfico. Ademais fai tatuaxes handpoke, inspiradas na arte popular ucraína: «penso que aquí a xente que está interesada na cultura tradicional  galega pode estar interesada polas tradicións ucraínas, e pódolles explicar as similitudes». 

A acollida da comunidade creativa 

Ao pouco de chegar, Anastasia atopou en Instagram a ilustradora Julia Lago, que acababa de abrir na Coruña unha galería de arte, a Grelería. Foi alí visitala un día, preguntoulle pola posibilidade de acoller alí algúns traballos dela e mais de Alisa, e acordaron montar unha exposición de cara ao outono. Pero antes propúxolles expoñer na Acéfala, un colectivo do que xa lles falara Sara, a primeira persoa que coñeceron aquí «Levounos ao seu local e díxonos que sería un sitio interesante para facer amigos porque é un colectivo activo politicamente, comprometido coa lingua e coa cultura galegas, e que teriamos cousas en común das que falar», explican. Sara é hoxe a súa mellor amiga.

Queren expoñer as dúas xuntas e andan a preparar as obras, tanto láminas risografadas como pezas de cerámica inspiradas na olería tradicional ucraína, mais co seu estilo persoal. «A nosa idea á vender a nosa obra na galería, acadar algo de diñeiro para acabar de asentarnos, e ademais doar unha porcentaxe dos intresos a organizacións que axudan ao exército de Ucraína a protexer o noso país», avanzan. Anastasia xa levou acabo un proxecto en colaboración coa súa nova amiga, Sara. Inspirada polas fiestras do edificios vellos do barrio dos Mallos, empezou a ilustrar a cerámica de Sara e tamén postais e tarxetas de visita. Son para agasallar os clientes de Sara, pero tamén para que poida vender as postais por separado, doando a metade do importe ao fondo de axuda a ucraína “Come Back Alive”. 

Están contentas de ter contactado con xente coa que poden ter afinidade creativa e política, mais aínda non puideron socializar moito porque aínda non dominan a lingua. Agora están tomando clases de español, e agardan poderse poñer despois co galego. A entrevista con VINTE fixérona en inglés.

«A nosa idea á vender a nosa obra na galería, acadar algo de diñeiro para acabar de asentarnos, e ademais doar unha porcentaxe dos ingresos a organizacións que axudan ao exército de Ucraína a protexer o noso país»

E o futuro como o ven? «Non parece que a guerra vaia acabar axiña. O piso témolo alugado por un ano, pero ninguén sabe cando imos poder volver á casa. É triste pensar sobre o futuro así que intentamos non facelo, só vivir o día a día», recoñecen. 

«Só queremos engadir que aquí a xente é moi amistosa, estamos moi agradecidas de estar na Coruña e de toda a xente que nos axudou ou simplemente nos ten dito algo amable. É xenial estamos aquí e estamos vivas. Aínda tendo depresión», di Alisa. 

«E, por suposto, coa nosa gata. Temos que mandarvos fotos dela», engade Anastasia. 

Para rematar, gustaríalles que engadamos unha pequena lista de cousas que xente en Galicia pode facer para axudar a Ucraína. Por exemplo:

• Compartir artigos, fotos e vídeos que amosen o que está sucendo en Ucraína. 
• Escribir unha publicación de apoio e compartila nas redes sociais. A xente adoita confiar máis en quen ten o no seu círculo máis próximo. 
• Asistir ás manifestacións conta a guerra que haxa na nosa zona. 
• Axudar ás persoas refuxiadas da maneira que poidamos: todo axuda. Podemos propoñer ensinar a lingua, dar unha masterclass nalgo que poida iluminarlle o día a alguén, axudarlle a atopar un traballo ou simplemente expresar o noso apoio. 
• Facer unha doazón a fondos de axuda a Ucraína, como “Come Back Alive”, “Vostok”, “Voices of Children”.

Alisa e Anastasia atópanse agora a salvo na Coruña. Alisa ten un traballo a media xornada, pero as dúas andan á procura de colaboracións e proxectos remunerados de deseño e ilustración. 

As ilustracións de Alisa podemos velas no seu Instagram. 

Os traballos de deseño de Anastasia están no seu Behance e aquí os seus traballos de ilustración.