Igual que non pensamos nas redes de sumidoiros, non pensamos no lixo. Só nos lembramos del cando toca baixalo ao contedor antes de que a súa presencia nos moleste. Vive nun recuncho esquecido da cociña. E, porén, o lixo é unha peza clave para entender os retos deste século XXI e unha testemuña de como vivimos.
En 1875, tras unha epidemia de cólera, o Parlamento británico esixiu que cada casa entregase o seu lixo en contedores móbiles que se deixarían na rúa. Algo menos dunha década despois, Eugène Poubelle impuxo un sistema de tres contedores en París: un para a recollida de compost, outro de papeis e téxtil e outro para as cáscaras e cerámica (mesmo hoxe o cubo do lixo en francés se chama poubelle). 150 anos despois, seguimos recollendo o lixo como eles comezaran a facelo. Os nosos refugallos son, iso si, moito máis grandes que os daqueles anos e moito máis duradeiros.
Na segunda metade do século XIX, Londres era unha das cidades máis grandes do mundo. Era a súa capital económica. Tamén era unha cidade que rebordaba de merda. O Támese era o sumidoiro accidental de gran parte da urbe. O río estaba tan contaminado que conseguiu que o cálido verán de 1858 fose o da Gran Peste, cunha abafante atmosfera cheirona que fixo que se tivera que alterar o traballo no Parlamento e nos xulgados e que sumiu a xente da vila nunha experiencia olfactiva noxenta. Pouco despois houbo unha terrible epidemia de cólera. Hoxe sabemos que a calidade da auga importa moito na propagación desa enfermidade, pero non polas razóns que pensaban daquela. O cheiro noxento do río non importaba para a enfermidade. O que o facía eran os moitísimos contaminantes que ensuciaban os acuíferos da cidade.
Todo isto pode parecer historia antiga, ou a clase de curiosidade que contan as guías de viaxe. E, porén, Londres e os seus problemas co lixo na época vitoriana seguen importando. Seguen mesmo estando presentes na túa cociña.
Edwin Chadwick era un dos moitos reformistas que investigaron durante o XIX as cuestións da hixiene e o que supuña a súa falta. No seu caso, pensaba que unha mellor xestión dos residuos sería moi beneficiosa para a sociedade. Do seu traballo naceu o contexto que levou a que hoxe teñamos nun recuncho calquera da cociña un cubo para recoller o lixo. En 1875, e tamén tras unha epidemia de cólera, o Parlamento británico esixiu que cada casa entregase o seu lixo en contedores móbiles que se deixarían na rúa, como conta en Vertedoiro (Capitán Swing) Oliver Franklin-Wallis. Algo menos dunha década despois, Eugène Poubelle impuxo un sistema de tres contedores en París: un para a recollida de compost, outro de papeis e téxtil e outro para as cáscaras e cerámica (mesmo hoxe o cubo do lixo en francés se chama poubelle).
Era unha gran revolución e un profundo cambio na paisaxe urbana. 150 anos despois, seguimos recollendo o lixo como eles empezaron a facelo. Os nosos refugallos son, iso si, moito máis grandes que os daqueles anos e moito máis duradeiros (tras a II Guerra Mundial foron tomados polo plástico). Son, ao tempo, a testemuña invisible dos excesos da sociedade de consumo.
As contas do lixo medias da cidadanía galega
As contas máis próximas do Instituto Nacional de Estatística (INE) apuntan que cada persoa xera en España uns 482 quilos de lixo por ano. Son números lixeiramente mellores que os do ano anterior (un descenso do 0,2%), pero o retroceso tampouco é tan elevado como para se congratular. Nesas contas, Galicia está por debaixo da media estatal de quilos por habitante de residuos recollidos, con 416,9.
Aínda así, as cifras son matizables. Como lembra Franklin-Wallis no seu libro, cando se fan as estatísticas de lixo por persoa só se ten en conta aquilo que acaba nos contedores e que é tratado na infraestrutura do refugallo. Secasí, a pegada do lixo é moito máis ampla, porque para entender cantos ciscallos xera unha sociedade tamén deberíamos ter en conta os residuos que crean dende as fábricas que producen os bens que compramos ata a pegada dos animais que comemos. Por tanto, estimar as contías reais do lixo é un traballo moito máis complexo, mesmo se aceptamos este tipo de estatísticas como unha guía para comprender cando, canto e que tiramos.
Por outra banda, non todo o lixo que xeramos corre a mesma sorte. Igual que lles pedía monsieur Poubelle á cidadanía do París da Belle Époque, a nós tamén nos recomendan que separemos os nosos desperdicios. Os cubos de cores son o primeiro paso, entendemos, para unha recuperación deses produtos de desfeito.
As notas de prensa dos organismos que xestionan a recollida destes contedores tenden a ser optimistas. Mesmo se nos lembran que podemos recuperar máis lixo, explican que cada vez estamos facendo máis con el. Así, a Xunta sinala, partindo de datos de Ecoembes, que cada galego recicla «unha media de 30,3 quilos de envases domésticos lixeiros e de papel-cartón», un 3% máis que no ano precedente. Segundo Ecovidrio, que se encarga de xestionar a reciclaxe do vidro, cada persoa deixa en Galicia uns 63 envases no iglú verde cada ano, uns 18,5 quilos. Galicia está por debaixo da media estatal (que é de 19,2 quilos e 66 envases), pero Santiago xa é unha das tres «capitais máis recicladoras de toda España». Só Donostia e Pamplona reciclan mellor o vidro.
Estes datos existen en paralelo á inclusión de Galicia na cola de España na última memoria do Ministerio para a Transición Ecolóxica. Galicia recicla demasiado pouco e a metade do lixo que xera acaba na incineradora.
O lixo arde
Todo o que sae da túa casa e vai parar a ese contedor popurrí que hai nas rúas chamado «resto» debe acabar nalgún lugar. En Galicia, ese lugar é habitualmente a planta en Cerceda da empresa pública Sogama, á que están adheridos o 94% dos concellos galegos. Se algunha vez che toca estar na estación de tren de Santiago a primeira hora da tarde, coincidirache vez pasar un tren sen parada co logo do organismo.
«A xestión e tratamento dos residuos urbanos producidos no territorio galego constitúe a actividade principal de Sogama», explican na súa web oficial. Sogama xestiona a bolsa amarela (que pasa a unha fase de reciclaxe), a marrón (o contedor do compost) e a negra (a de todo o que non sabes onde meter). Esta derradeira bolsa quéimase. Na información oficial de Sogama explican que, antes, e «nunha planta con tecnoloxía 4.0» se separan os elementos reciclables. O lixo que non se pode aproveitar é queimado e convertido en enerxía. Segundo os datos da compañía, a que produce a planta equivale ao consumo en electricidade do 12% dos fogares galegos. Por tanto, prometen, estamos ante un sistema circular, no que a vida útil dos residuos se resignifica.
Todo o que sae da túa casa e vai parar a ese contedor popurrí que hai nas rúas chamado «resto» debe acabar nalgún lugar. En Galicia, ese lugar é habitualmente a planta en Cerceda da empresa pública Sogama, á que están adheridos o 94% dos concellos galegos
As organizacións ecoloxistas non o ven así. De feito, unha década atrás existiu a idea de crear unha segunda planta no sur de Galicia, ante a que só tiñan críticas, como lembra Julio Barea, portavoz de Greenpeace. Chamar enerxía limpa a que sae de queimar lixo podería ser, partindo da visión das organizacións ecoloxistas, máis greenwashing que outra cousa. Barea lembra que as infraestruturas de queima de lixo precisan gas e fueloil para alcanzar as temperaturas esperadas e que as emisións da queima son tóxicas. Igualmente, unha terceira parte do queimado non desaparece, senón que se converte en cinzas. Cinzas que, como lembra Barea, non son inocuas e hai que xestionar. Unha das vías de reinvención e recuperación é usalas para facer cemento, o que para este experto implica que «repartimos a toxicidade do lixo por todas partes».
Os problemas de queimar lixo non son nin sequera algo novo —xa alá por 2010 Greenpeace fixo un informe negativo sobre Sogama— nin algo que afecte a unha única planta. É xeral. Barea apunta que a Unión Europea non dá xa axudas para este tipo de instalacións no marco do camiño cara ás cero emisións.
A outra alternativa ao lume é o vertedoiro, unha solución que aínda está moi presente no resto de España e que non é en absoluto positiva. Neles, o lixo é soterrado, pero con iso só se crea outro potencial pesadelo ambiental. Barea explica que esa terra non pode ser aproveitada para ningunha outra cousa unha vez clausurado e que os vertedoiros son potenciais fontes de metano ou lixiviados. Poden logo poñerlle pequenos árbores e nomes grandilocuentes que os presentan como «parques forestais», dime, pero iso non soluciona o problema.
A viaxe do lixo
Con todo, a viaxe do lixo nin comeza exactamente no cubo que tes na cociña nin remata unha vez que un camión ou un tren o leva ao lugar de tratamento. Isto é importante, porque neste mundo moderno o lixo é unha desas cousas un tanto invisibles, nas que case nunca pensamos. Só nos acordamos da súa existencia cando toca baixalo ao punto de recollida. Igualmente, e dado que as infraestruturas de xestión non son agora tan visibles como o eran hai décadas, resulta moito máis doado non pensar no problema. «Todo o mundo debería visitar un vertedoiro», sinala Barea, para así ser conscientes do alcance do lixo e de cantos refugallos xeramos ao día.
Un dos métodos que o experto recomenda para velo, un que podemos facer na casa, é un exercicio para despois do supermercado. Barea recomenda «desempacar todo o que compraches e separar fisicamente os envoltorios». «Vas levar unha sorpresa», indica, porque descubrirás que compraches máis volume de lixo que de cousas reais. Todo chega ata nós sumido nunha cantidade incrible de packaging. «Non se castiga a sobreembalaxe», apunta.
A iso hai que engadir que consumimos moito e que o facemos cada vez moito máis, moitas veces simplemente para acabar tirando logo eses produtos no lixo. Cada ano, acaba nun contedor calquera entre o 30 e o 40% de todos os produtos alimentarios, segundo as contas de McKinsey. O desperdicio alimentario empeza no propio proceso de produción, cando se desbotan pezas por razóns moi variadas (só, por exemplo, chega ao mercado entre 59 e 72 tomates de cada 100 que se cultivan) e segue no punto de venta e nos fogares. En momentos cumio de consumo alimentario, como a campaña de Nadal, o desperdicio de alimentos nas casas pode subir por riba da media. Seguimos mercando comida de máis para as festas, tanto que segundo calcula Too Good To Go o 10% acabará no lixo.
A comida é un dos desperdicios que esperta unha reacción máis visceral, especialmente cando se lembra que aínda hoxe unha de cada nove persoas pasa fame no mundo e que cuestións como a existencia dos chamados desertos alimentarios (áreas nas que é moi difícil acceder a comida saudable) son cada vez máis comúns. Non é a única que está tendo un impacto negativo para o planeta.
Julio Barea, voceiro de Greenpeace, recomenda «desempacar todo o que compraches e separar fisicamente os envoltorios». «Vas levar unha sorpresa», indica, porque descubrirás que compraches máis volume de lixo que de cousas reais
O consumo de moda disparouse nas últimas décadas e os modelos de ventas da chamada moda ultrarrápida (que inunda o mercado con produtos de baixa calidade a prezos reducidos) agravan a situación. Segundo calculou o I Estudio Triodos Bank ‘Conductas sostenibles de la población española’, o 90% da cidadanía do Estado xa merca moda rápida ou ultrarrápida, mesmo se recoñece que estaría disposto a mercar moda sostible. O ciclo de vida da moda é moi curto: cada peza vístese un par de veces antes de pasar a ser lixo e, como lixo, acaba inundando o Sur global. África é o destino de moitas desas pezas de moda que o Norte xa non quere vestir. Primeiro pasan polos mercados de segunda man do continente. Logo —todo o que non interesa a eses compradores (cada vez máis cousas, porque cada vez a roupa que se envía dende o Norte global é máis cativa)— acaban en grandes vertedoiros onde son unha ameaza medioambiental.
A diferenza doutras áreas, o consumo de moda e o seu impacto no planeta fíxose moi viral, o suficiente como para presionar as compañías do sector. As marcas tradicionais da moda rápida lanzaron todas na década pasada iniciativas sostibles (aínda que, como me explicaba unha vez un experto, de pouco vale fabricar con algodón orgánico se produces 1.000 camisetas) e as de ultrarrápida están agora presentando proxectos vinculados. Shein anunciou hai nada que investigan cunha universidade china sobre a reciclaxe de poliéster. Tamén acaba de presentar a súa Fundación Shein e prometeu un investimento de 5 millóns de dólares para reciclar téxtiles en África da man da Fundación Africa Collect Textiles.
Isto, por suposto, abre interesantes debates. A sospeita de greenwashing sempre está presente, sexa quen sexa a marca detrás deste tipo de iniciativas. Ao mesmo tempo, está a cuestión de que, se foron estas compañías os vectores do problema, deberían ser tamén quen poñan cartos para atallalo, como reflexionaban dende unha fundación en Ghana no libro de Franklin-Wallis.
A moda, o plástico, a electrónica (outro produto que vive unha acelerada dinámica de consumo, forzada por un constante lanzamento de novas versións)… O lixo é moi diverso e ocupa moito espazo. Viaxa a lugares nos que ti nunca estarás. Mesmo, como lembra Franklin-Wallis, o problema «xa non se limita á superficie da terra». Existen xa tamén demasiados residuos espaciais orbitando ao redor do planeta.
Unha solución ao problema?
Pero o lixo non só é viaxeiro e omnipresente, tamén presenta un crecemento acelerado. «Os seres humanos sempre producimos residuos, pero nunca antes a unha escala semellante», escribe Franklin-Wallis. A máis fiable e recente medición de canto lixo producimos os seres humanos é de 2016. Di Franklin-Wallis que andamos xa nas 2.010 millóns de toneladas de lixo, que serán 1.300 millóns máis en 2030. Hoxe en día, o lixo supón o 5% de todas as emisións globais de gases de efecto invernadoiro. Non parece un número tan alto, pero o autor lembra que son máis das que emiten o transporte e a aviación xuntos.
A moda, o plástico, a electrónica… O lixo é moi diverso e ocupa moito espazo. Viaxa a lugares nos que ti nunca estarás
Son cifras que asoballan. As fontes expertas insisten que o mellor lixo é aquel que nunca se produce. Algúns movementos xa aspiran a unha vida zerowaste, sen residuos, pero o certo é que detrás de moitas das demostracións que fan os influencers da vida sen lixos hai tamén moitas cousas matizables. Franklin-Wallis sinala que algunhas propostas son moi radicais nos seus puntos de partida (e por iso non sempre realistas) e outras esquecen as complexidades da vida diaria.
Porén, iso non quita que si teñamos marxe de manobra. Coñecer a verdade do lixo importa, porque iso nos axuda a tomar decisións máis informadas e, sobre todo, esixirlles responsabilidades aos poderes públicos e ás empresas (porque, ao final, este non é un problema individual, senón colectivo). O proceso para reducir a pegada dos refugallos comeza xa con nós, no momento propio do consumo (o desexable é non producir xa residuos ao pensar o noso consumo), lembra Barea, e segue cando xestionamos o lixo. «Ti separas, non reciclas», puntualiza, pero insiste en que realmente é importante para evitar que, como pasa, máis do 80% do lixo se recolla mesturado.
Os cambios normativos van facer máis visible a cuestión. A transposición dunha lei europea obrigará aos concellos españois a personalizar o pago das taxas por lixo ás cantidades de refugallos que cada fogar xera. Aínda non está claro como se fará e este é, como me lembra Barea, un tema complexo. Primeiro, porque a xestión de residuos está transferida e cada municipio deberá facer o seu traballo. Segundo, porque o lixo é un punto candente na política local, un que, como me explica o experto, pode quitar e poñer alcaldes.
Noutros países existen xa sistemas de recollida de lixo que limitan e controlan a cantidade de refugallos creada. En Suíza só se poden mercar as bolsas de lixo do concello (son caras e limitadas, tanto que Barea me conta que nalgúns cantóns non é raro que se vas cear a casa dos amigos leves logo o lixo que che corresponde para a túa casa) e en Bélxica a recollida está pautada e existe unha policía do lixo que controla que o fagas ben.
Máis alá deste axuste, está a aparición dos contedores de compost (que a primeira vista non están tendo moito éxito) e o futuro revival dos sistemas de devolución de envases. Barea lembra que en España existiron ata 1997 e que a xente devolvía as botellas porque comprendían que non facelo era tirar os cartos («un residuo pasa ser diñeiro», sinala). «A recuperación de envases en España é un despropósito», denuncia sobre a actual xestión dos envases. Tampouco se sabe como será o sistema español (que as organizacións ecoloxistas esperan que posibilite igualmente a reutilización dos envases), pero algúns países europeos funcionan como un exemplo do que podería ser. Alemaña usa un sistema coñecido como Pfand. Cada vez que mercas unha botella de certos produtos pagas un extra, un depósito, que che devolve cando os retornas unha máquina que existe en cada supermercado.
