Centos de mulleres en El Salvador viven de apañar curil, un molusco que se cría na lama do río Lempa. Este traballo causa moitas doenzas nos seus órganos sexuais, que as mulleres negan ou ocultan debido ao tabú sobre os xenitais aínda presente na súa sociedade e noutras moitas sociedades do mundo. Unha nova colaboración de Agareso, Asociación Galega de Reporteiros Solidarios, para VINTE.
Antes de atoparse co océano Pacífico, a agua do río Lempa convértese nun xigantesco lamazal no que medra un labirinto de mangle. O chan cede a cada paso das mulleres que en El Salvador apañan curil, un molusco de cuncha similar á do berberecho, pero máis grande. Sen maior vestimenta que a necesidade, as súas pernas desaparecen cada mañá cedo nesa mistura ardente e pastosa de terra, auga doce e salgada. Non sofren ningunha infección aí abaixo, onde vostede sabe, na zona íntima, nas súas partes, no baixo ventre, dirán elas se lles preguntan. O certo é que padecen numerosas doenzas vencelladas aos seus órganos sexuais. Un programa pioneiro aprendélles ás curileras o que elas negan na súa fala: os seus xenitais e os problemas a eles vinculados.
Ese mangleiral lingüístico que impide ás curileras pronunciar palabras como vulva ou vaxina, así como as afeccións relacionadas, é un patrimonio compartido con outras mulleres do mundo. Ese é o argumento que levou á ilustradora sueca Liv Strömquist a publicar o ano pasado o seu ensaio El fruto prohibido coa editorial Penguin Random House. Nel indaga, entre outros asuntos, na vergoña que sinten as mulleres ao falar do seu órgano sexual. Ese silencio autoimposto sobre unha parte do corpo persiste en sociedades tan distintas como a sueca e a salvadoreña. Pero a ocultación deliberada do sexo ten efectos na vida cotiá que si resultan diferentes, segundo a comunidade.
"Ás mulleres as veces cústalles un pouco falar de infeccións, picores, síntomas nas súas partes. Dalles temor, dalles vergoña, porque hai temas dos que se nos aprende ou se nos impón do que non se debe falar. Se falamos diso é... que vergoña!, que feo!", explica Claudia Elisa Reyes, técnica da Asociación de Promotores e Promotoras Comunais de El Salvador (Aprocsal). O seu equipo detectou como as salvadoreñas que recollen curil no Baixo Lempa eludían referirse de xeito explícito aos seus xenitais e, por extensión, aos problemas que padecían neles.
O que describe Reyes enlaza coa realidade que plasma a xornalista Liv Strömquist na súa obra, na que emprega unha vasta documentación para explicar con ironía e debuxos de cómic os motivos que levaron a mulleres de todo o mundo a despreciar a vulva e a vaxina ata o punto de eliminar do discurso oral a súa existencia. O achado en 2009 en Alemaña da escultura con forma de muller máis antiga coñecida ata agora serve á autora sueca como exemplo para relatar esa minuciosa labor que permitiu encubrir o sexo feminino ao longo da historia. Tallada en marfil de mamut, a figura amosa uns senos e unha vulva desproporcionados, algo que hai 35.000 anos era símbolo de fertilidade.
Strömquist reflexiona sobre os cambios que experimentou ata hoxe a representación artística da sexualidade feminina e como esta chegou a ser rexeitada despois de que durante séculos se lle atribuísen poderes sagrados ou espirituais, como amosan as esculturas atopadas en templos e tumbas. Conclúe que as relixións quixeron enterrar eses significados e para iso promoveron a ocultación da vulva como parte dunha conducta positiva, mentres que penalizaron a súa exposición como un comportamento impúdico. O resultado foi a súa desaparición da escena pública e, en consecuencia, da comunicación social. O tabú consolidouse con axuda dos eidos cultural e científico, nos que a muller permaneceu relegada a un segundo plano, o que lle impediu contrarrestar a influencia dos valores avalados polos homes.
As salvadoreñas que recollen curil no Baixo Lempa eludían referirse de xeito explícito aos seus xenitais e, por extensión, aos problemas que padecían neles.
A día de hoxe, a invisibilización dos xenitais femininos permanece enquistada en sociedades separadas por océanos, nas que os seus efectos repercuten negativamente, aínda que de xeito diferenciado. A autora sueca non se detén a analizalo, pero si que o detectan nas comunidades do Baixo Lempa. "A situación das mulleres da zona é máis difícil que a das mulleres de áreas urbanas, porque a violencia estrutural que sufren aquí é un pouco maior", expón Claudia Reyes. Refírese á escaseza económica, de educación e de traballo. De feito, non hai outra forma de gañar a vida que non sexa mediante o autoemprego en actividades no mar, no mangleiral, cos curiles e coa pesca, ou no campo.
Nesas circunstancias, Aprocsal comprobou como a indiferenza manifesta cara á vaxina contribuía a agravar a vulnerabilidade das curileras. O tabú non só as leva a silenciar unha parte concreta do seu corpo, senón que tamén as obriga a ignorar as infeccións ás que se expoñen por traballar no fango quente, co que están en contacto directo e no que camiñan sen ningunha roupa especial que as protexa. No mellor dos casos, salvar ese atranco social e recoñecer que a vulva pica ou doe rematará cun tratamento que as obriga a ficar na casa sen faenar, algo a maioría incumpre porque non é algo que se poidan permitir.
Esa é a realidade que testemuña desde hai 20 anos Olga Esperanza Ramos, profesional na unidade de saúde local Illa de Méndez, ubicada no Baixo Lempa. Asegura que as infeccións vaxinais son habituais e que se manteñen xeración tras xeración porque todas traballan nas mesmas condicións, sen que estas experimentaran ningunha melloría. "A única forma de previr estas doenzas -di Ramos- sería que as mulleres deixasen de ser curileras". Iso, no Baixo Lempa, é impensable. Elas crían as súas fillas co anhelo de que estuden e prosperen lonxe do mangle, pero cando estas teñen idade para axudalas, fano antes que ir á escola. Por que? "Por necesidade", responde Sandra del Carmen Hernández, quen empezou a ir ao mangleiral con catorce anos e a quen agora acompaña a súa propia filla, de doce.
Debido aos escasos recursos da zona é habitual que se sumen esforzos para apañar o molusco do que depende a economía familiar. Nunha boa marea, desde as cinco da mañá e ata o mediodía, poden chegar a sacar cinco ou seis canastros, con sesenta cunchas cada un. As mellores xornadas poden cobrar 20 dólares por eles, uns 17 euros.
María Marta, avoa; Sandra del Carmen, filla; e Ana Maribel, neta, son os nomes de tres xeracións de curileras nas que se aveciñan cambios para evitar que se estenda o tabú sobre o seu sexo. A señora María Marta, que se mudou ao Baixo Lempa en 1997, aprendeu daquela que a extracción do curil era case o único recurso para subsistir na zona. Sorrí ao lembrar como durante catorce anos someteu o seu corpo aos 40 graos aos que pode chegar a estar o fango. Así cada mañá, desde antes de que o sol saíse. Nunca sufriu a dor dunha infección, nin padeceu o proído polo efecto dos fungos. Nunca oíu falar dos problemas de infertilidade aparellados ao contacto coa lama durante horas, ao longo de días, meses e anos. Eso di ela: "nunca".
No mellor dos casos, salvar ese atranco social e recoñecer que a vulva pica ou doe rematará cun tratamento que as obriga a ficar na casa sen faenar, algo a maioría incumpre porque non é algo que se poidan permitir.
"Eu non lle escoitei a ninguén falar sobre esas enfermidades. A veciña que vive alá -sinala- criouse nese traballo, pero eu nunca oín que padecese de doenzas así. A saber, como un é moi reservado da súa enfermidade... A rapaza criouse niso desde pequena e nunca lle oín nada, pero tal vez andar aí na lama lle cause a un algunha enfermidade...", concede dona María Marta despois de moitas voltas. Unha operación afastouna hai sete anos de andar na procura do molusco. Dóelle ter perdido esa alternativa. "Penso no curil para comer e vou, pero aí está, faime dano a lama, xa non podo estar niso, xa non podo andar aí dentro", suspira.
Dona María Marta tratou de que a súa filla Sandra del Carmen fose á escola, pero desde ben cativa empezou a acompañala ao mangleiral: "Se estudiase, tería sacado o bacharelato e xa con iso tería buscado traballo e non habería necesidade de que andase no lamazal. Iso é o que me gustaría, que se tivese superado, por dicilo así...".
Sandra del Carmen ten agora trinta anos e formula para os seus tres pequenos, de doce, oito e tres anos, o mesmo desexo que súa nai pediu para ela. A maior dos tres rapaces xa apaña curil: "Di que lle gusta porque así me axuda a min, busca a maneira de acompañarme. Eu dígolle que non vaia, pero sempre busca a forma de ir". Se alguén lle pregunta polas molestias derivadas do seu traballo e, en concreto, sobre os perigos de infeccións na vaxina polo contacto co fango, di que non escoitou nada semellante. "Ben... eu non lle conto ás demáis, é a miña maneira, resérvoo para min", é o máximo que esta muller alcanza a romper o tabú.
Quizais Sandra del Carmen aínda non sexa consciente, pero está chamada a ser un motor de cambio na súa comunidade. Non sabe ler nin escribir porque "por necesidade" abandonou a escola para axudar á súa nai co curil. Non recoñece ningunha complicación na súa saúde sexual aparellada ao seu traballo no lodo. Pero ten tres cativos aos que lles quere deixar como herdanza a oportunidade que ela, polas circunstancias, non puido aproveitar: "Non sabía o que era meterse no lamazal, pensaba que ía estudar, prepararme para saír adiante, pero nada, non me gustou a escola e dediqueime a isto". Ao seu redor, moitas cousas imperceptibles tiveron que cambiar para que agora se lle escoite dicir: "Hoxe si, hoxe desexo o que non sei".
Agora, a filla de María Marta vén de ser seleccionada polas súas veciñas para participar nun programa pioneiro no concello de Jiquilisco, ao que pertence o Baixo Lempa. Un equipo de vinte mulleres de dez comunidades reciben formación para se converteren en promotoras de saúde. Sandra del Carmen é unha delas e funcionará como nexo de unión co resto do colectivo. O obxectivo consiste en aproveitar o seu vínculo coas curileras para xerar un clima de confianza que lles permita vencer o tabú sobre os seus órganos sexuais, identificar as doenzas e lograr que poidan anticiparse ás enfermidades máis graves.
Salvar os receos e sensibilizar á poboación sobre os riscos para a súa saúde sexual do traballo no mangleiral é o primeiro dos retos a bater polo proxecto ideado polo Foro Nacional de Saúde. O Programa de fortalecemento da participación cidadá e a saúde sexual e reprodutiva das curileras, no que participa Asamblea de Cooperación pola Paz e a Asociación Galega de Reporteiros Solidarios (Agareso) en colaboración con Aprocsal, prevé realizar ademais 800 citoloxías e 200 mamografías. Os resultados desas probas permitirán constatar por primeira vez a relación entre as doenzas detectadas e os perigos da súa exposición ao fango. Estes deixarán de ser un tabú.
Segundo a técnica de Aprocsal, este proxecto servirá para "presionar as unidades de saúde e que lle dean maior atención a esta problemática que sofren as mulleres, o que se traducirá en máis campañas de sensibilización e unha maior toma de conciencia para que se fagan estes exames", en referencia ás citoloxías e mamografías.
Nese camiño por percorrer o rol de Sandra del Carmen é decisivo. "A miña motivación é aprender para axudar e apoiar outras mulleres que o necesitan, para que non sintan medo a falar", afirma. A súa frase inclúe o recoñecemento inicial e necesario sobre o que se asentarán os vindeiros pasos. Da evolución dese "medo" depende que se faga realidade o desexo que a súa nai formulou para ela e que ela reproduciu despois para a súa filla: dotala de ferramentas educativas para a procura de novas oportunidades. Na medida en que as dúas acaben co tabú que lles ten negado parte dos seus propios corpos conseguirán entregarlle á xeración máis nova unha herdanza que custou, como escribiu Strömquist, miles de anos acadar.
Escoita a reportaxe en formato podcast na voz de Lucía Rodríguez Peña e das propias curileras.
E velaquí unha ampliación en vídeo, na que as mulleres falan abertamente diante da cámara das doenzas que lles ocasiona o traballo apañando curil.
