A finais de marzo, a MICE do Museo do Pobo Galego xuntaba en Conxo a xente do Arquivo da CRTVG, do proxecto A Música Portuguesa a Gostar Dela Própria, de Prenom Arquivo e do Arquivo do Patrimonio Oral da Identidade para falar sobre música e os seus diferentes enfoques á hora de arquivala. Moderouno Cibrán Tenreiro, que recupera aquí impresións e ideas.

A semana pasada Brais Romero publicaba aquí en VINTE un vídeo ensaio arredor do esquecemento do patrimonio audiovisual galego na era dixital, e xogaba desde o título coas diferentes acepcións de “arquivar”: gardar nun arquivo, gardar na memoria e dar por rematado un asunto. Ao ver os glitches sobre as imaxes do arquivo do CGAI ou de TVE veume á cabeza 31 de agosto de 1989. Peche na fábrica de Odosa, o documental da Organización de Traballadoras e Traballadores do Salnés sobre as accións de loita e autoorganización das mulleres daquela conserveira en protesta polo peche inminente da empresa.

As imaxes e o son daquela peza conservan o seu valor de documento, reutilizadas ademais por Uqui Permui no filme Doli, doli, doli… coas conserveiras. Rexistro de traballo e dispoñibles na canle de YouTube do proxecto Contenedor de Feminismos. E, con todo, as distorsións dixitais dan a sensación de que aquelo era un VHS que quedou arquivado nalgún sitio húmido e esquecido durante un tempo. É simbólico se pensamos na memoria audiovisual de Galicia ou na historia do cine galego, que a moitos efectos é un conxunto de ocos, ou un relato distorsionado (1). E é simbólico tamén se pensamos en como funciona a memoria: rexistramos as cousas que nos suceden, pero fai falla traballar con elas para poder evitar que desaparezan, por dous motivos (polo menos):

• As imaxes e os sons grávanse sobre soportes e os soportes escarállanse ou pérdense. Se queres fiarte das plataformas, coidado: dende que teño uso de Internet xa foron ao tacho Tuenti, Fotolog ou MSN Live Spaces (grazas a Deus, por outra parte) e desapareceu de MySpace boa parte da riqueza musical que alí había (2).
• Máis aló de que teñamos medo ou non a que Internet desapareza dun día para outro, o feito de que un vídeo exista na rede non significa que exista para ninguén (só hai que ver a web randomlyinspired.com/noviews, que recopila vídeos de YouTube que non teñen nin unha soa visita).

Quen rexistra a música?

Dicía máis arriba que rexistramos as cousas que nos suceden. Isto antes pasaba tamén, pero pasaba menos. Por ir xa directamente ao meu fetiche e empezar a falar de música: parece ser Jonathan Richman actuou na mítica Clangor nos 80, pero non podo ver nin escoitar aquel concerto, porque probablemente non haxa rexistro, e se o hai non o atopei na rede. Tamén actuou en Noite de estrelas, un programa de variedades da TVG de 1990, o mesmo día que María del Monte e Los Morancos, como demostra a hemeroteca do ABC. Emitiuse por televisión, pero tampouco temos acceso a esa presumible marabilla, aínda que si que podemos velo no programa de Conan O’Brien ou en Arsenal  de TV3 e con iso confórmome.

Antes pouca xente tiña a capacidade de rexistrar a realidade. Hoxe todo o mundo o fai. Se Jonathan tivese actuado no Torgal de Ourense, ou en Luar o venres pasado, podería acceder sen problema a algún vídeo desa actuación e cumprir as miñas fantasías de fan, porque agora documentamos case todo o que nos pasa (incluída a música), sen preocuparnos moito de que vai pasar con iso despois (3). Ata non hai moito tempo, un grupo de música podía separarse sen ter gravado nunca nada, pero hoxe ata a banda de metal ou o trapeiro máis cutre de, non sei, Narón ou Sarria, ten acceso aos medios para rexistrar o que fai. Polo tanto, vemos que a noción de arquivo cambia. Xa non é o traballo de musicólogos como Alan Lomax, nin unha entidade conservada malamente por unha institución que non ten cartos dabondo, senón un proceso colectivo e caótico no que conviven esas institucións, proxectos artísticos, o cine doméstico, as stories do Instagram… un proceso no que a capacidade enorme que temos para arquivar cousas na memoria dixital impide ás veces ver como esas cousas desaparecen ou se volven inútiles. Esa situación altera a memoria que nos permite entender o que somos como pobo, sexa dende a música ou dende calquera outro ámbito. No medio de todo iso, está o traballo, bastante maltratado, de quen vai, coa idea do arquivo, algo máis aló do rexistro: revisar, compartir, remesturar, ordenar...

Parece ser que Jonathan Richman actuou na mítica Clangor nos 80, pero non podo ver nin escoitar aquel concerto, porque probablemente non haxa rexistro, e se o hai non o atopei na rede. Tamén actuou en 'Noite de estrelas', un programa de variedades da TVG de 1990, o mesmo día que María del Monte e Los Morancos, como demostra a hemeroteca do ABC.

Imaxes, música e historia

Na Mostra Internacional de Cinema Etnográfico xuntamos na conversa De Lomax a YouTube a varias persoas que traballan co arquivo musical dentro dese caos, coa intención de ver que se pode facer con el: María Jesús López Elvira, xefa do Servizo de Documentación da CRTVG, Patricia Costa, colaboradora de A Música Portuguesa A Gostar Dela Própria (AMPAGDP), Mar Catarina do Prenom Arquivo e Concha Losada do Arquivo do Patrimonio Oral da Identidade (APOI) do Museo do Pobo Galego. A propia variedade de perfís deu, polo menos, a idea de que entre ese caos hai riqueza, tanto de contidos como de enfoques. E tamén a idea de que se cadra a capacidade de construír a historia ten que ver con esa variedade.

“Como arquivo, o único que facemos é envorcar contidos. Se podemos facelo con audio ambiente, sen ningún tipo de locución, mellor. Tentamos contar a través de material bruto de gravación e de son ambiente o que pasou”, explicaba María Jesús sobre a intención de neutralidade do Pasou o que pasou, o arquivo en liña da TVG. No ámbito musical serve para que vexamos con esa idea de distancia obxectiva cousas como Alaska e outras xentes da movida naquel experimento tolo chamado “Madrid se escribe con V de Vigo”, ou a Bruce Springsteen recibido no aeroporto de Lavacolla, e tamén para descubrir cousas antigas pero modernas como Ultramarinos Troncoso. Con todo, esa neutralidade ten un límite claro na propia programación da CRTVG, que filtra que músicas se rexistran: “a música que temos no arquivo online, e no arquivo real, non é máis que o que se produce, o que traballan os nosos compañeiros”.

A extensión no tempo (dende 1985) e a diversidade de programas con contidos musicais da canle pública fai que o Pasou o que pasou aporte un punto de vista moi interesante sobre o que é Galicia a nivel musical, revelando o tipo de proxectos musicais que acadan certa popularidade no país (de Pili Pampín a Amistades Peligrosas ou a Panorama) e a maneira na que experimentamos a cultura pop internacional (Madonna, Prince, o Concerto dos Mil Anos, REM…). Fóra do ámbito máis industrial aparecen documentos que quizais explican máis sobre as nosas prácticas musicais deixándonos ver instrumentos e espazos, como o Obradoiro de Gaitas Seivane ou os Heredeiros da Crus na Casa do Patín. Outros proxectos da CRTVG como o fantástico Luartube ou a plataforma musi.gal complementan isto con capítulos aumentados de programas ben interesantes como Alalá (máis achegado á tradición) e outros un tanto decepcionantes como Musigalité.

Máis aló das institucións

Con todo, e aínda que a radiotelevisión pública sexa a entidade que máis preto estea de representarnos, faise evidente a dificultade que un único arquivo nos explique. O bo é que, como sociedade, reaccionamos ás limitacións do ámbito institucional de diversas maneiras. Unha é pirateando: por exemplo, hoxe é difícil acceder á maioría da produción propia do Xabarín Club máis aló dos videoclips, pero en YouTube aparece un sketch titulado “Axencia de Superheroes Blood Filloas”, unha conexión co Inspector Tomé na que atopamos á banda ferrolana e vemos parte da realidade dun grupo galego noventeiro (polo menos o seu local de ensaio). Subiuno Daniel Alonso, daquela naquel grupo e hoxe en Os Amigos dos Músicos, nunha mostra de que ás veces a xestión da memoria sobrepasa ás institucións. O carácter aberto de YouTube, no sentido de que calquera que teña material pode en principio subilo, tamén formula unha cuestión interesante, na medida en que é moito máis caótico pero pode facer accesibles cousas que doutra maneira non o serían (ou tardarían máis en selo). No caso da TVG un exemplo serían os diversos vídeos de Sitio distinto, Chambo ou Banda curta, pero hai máis casos similares ao dos Blood Filloas, nos que é a propia banda a que comparte os seus documentos co paso do tempo, como esta actuación de Radio Océano en 1982. E, por suposto, canles como as de Manu Guinarte (con, sobre todo, VHS recuperados de moi diversas fontes entre os que se pode descubrir cousas como Voyeur ou María e Xavier) ou kunkeiro69 (heroe dos álbums completos) e iniciativas como o bot Dez segundos, que compartía en Twitter fragmentos aleatorios do arquivo da TVG, desa duración, cada catro horas: nese caso, a labor que se asume dende fóra da institución non é a da catalogación ou a recuperación, senón a da difusión.

Outra maneira na que reaccionamos a eses límites é fundando outros arquivos e ocupándonos do rexistro en si mesmo. Mar Catarina, por exemplo, contou que a idea de iniciar o Prenom Arquivo (ligado ao colectivo-produtora-editora Prenom) veu de coñecer o arquivo de TVE Galicia ao facer prácticas alí, de explorar o propio Pasou o que pasou e de andar por “Forocoches e os mundos paralelos de Internet”: “O tempo que pasín no Pasou, visionando ese material, encantoume, pero fíxome darme conta de que sempre que contas unha historia deixas á marxe outra. Por iso me parecía interesante falar do que é o arquivo oculto, o arquivo marxinal, as historias que non están, que non se mostran porque non están lexitimadas”. De aí a iniciativa deste arquivo online, que recupera imaxes e sons dunha historia (case sempre) musical que normalmente non chega aos medios convencionais (dificilmente ía cubrir La Voz de Galicia o debut de Telephones Rouges nun piso da Coruña), sumando diferentes perspectivas e sempre con espazo para a experimentación, con Jonas Mekas e o seu traballo cos rexistros domésticos na web como outra influencia fundamental. “Quería que me dese oportunidade a experimentar e probar cousas que noutro tipo de obras audiovisuais que estaba facendo, como os videoclips, non podía”.

O resultado son o que dende Prenom chaman “rexistros das cousas da vida”. Vídeos que son maioritariamente concertos ou ensaios pero, ao estar feitos dende a confianza da intimidade (e non dende a distancia da televisión) poden contar outras historias sobre a realidade das persoas que aparece na pantalla. Por exemplo, no último vídeo subido á canle, Juan Fernández Navazas (hoxe cantante de Cuchillo de Fuego) ensínalle a Carlos Abeijón o lugar no que vivía daquela en Londres, rematando cun comentario entre tenro e triste que resume bastante ben a vaga de emigración galega post-crise: “Bueno, aquí es donde vivo. Bethnal Green (...), vivo donde vivían Throbbing Gristle. Donde me dijeron que no viviera en el colegio cuando hice la entrevista. (...) Bah, ya he firmado así que… Ya está, un placer haberos enseñado mi casa, espero que estéis guay en Galicia, comiendo de puta madre. Yo como bocatas todos los días en buses… pero bien, me voy manteniendo. No me he afeitado. Muchos besos, mamá”.

O Prenom Arquivo é así, dalgunha maneira, unha especie de extensión máis traballada da maneira na que usamos os móbiles e as redes sociais. Levamos a cámara por aí e gravamos e compartimos o que nos chama a atención. Neste caso hai a vontade de traballar na montaxe co que sae dese vivir coa cámara, e ese traballo aporta un criterio de arquivo que axuda a manter con vida a memoria por facilitar a súa divulgación e acceso, algo que tamén pode ser común ás canles de YouTube de videastas constantes como Flaco Fláquez (sobre todo arredor do Liceo Mutante de Pontevedra) ou Canal Y Punto (con máis de 9.000 vídeos, a maioría de concertos en Madrid).

O caso de A Música Portuguesa a Gostar Dela Própria ten en común co proxecto de Prenom o feito de partir dunha iniciativa artística e non dunha institución, pero é moito máis extenso e, a diferenza daquel caso, as actuacións son aquí case sempre postas en escena para a cámara, se ben non excesivamente dirixidas. O realizador Tiago Pereira lidera este proxecto que acumula máis de 4.000 vídeos de persoas interpretando músicas diversas, sen máis criterio que gravar cousas que non conseguen chegar aos grandes públicos en Portugal. “O Tiago non usa criterios de repertorio nin musicolóxicos, senón que busca documentar as persoas”, explicou na MICE a súa colaboradora Patricia Costa. “As persoas falan sobre a súa vida, abren a súa porta da casa. El está vendo unha persoa dentro do seu contexto, cos seus amigos, ou cociñando unha receita, ou explicando como fai algunha habilidade de artesanía… El dille á xente que amose o que quere amosar”. Dese xeito, o rexistro da música funciona de novo tamén como un reflexo da identidade e a historia da xente.

Orde e rigor

Patricia Costa explicou tamén unha eiva que vía en AMPAGDP e que pode ser común a moitos outros arquivos de cara a un coñecemento fondo da realidade musical dun territorio: a falta dunha análise musicolóxica e documental que complemente as recollidas feitas por realizadores. É dicir, un ir máis aló do rexistro puro, para o que propón como iniciativa a colaboración con universidades. Nese sentido, dos arquivos presentes na conversa de Conxo o Arquivo do Patrimonio Oral da Identidade do Museo do Pobo Galego é o máis completo á hora de estudar as características de cada unha das pezas que contén. “Se non sabemos nin quen fixo a gravación nin quen canta nela non a facemos pública; só cando temos todos os datos”, explicou Concha Losada, coordinadora do APOI. Os míticos Mini e Mero achegaron os primeiros fondos musicais deste arquivo con numerosas cancións gravadas dende finais dos anos 70 en diferentes puntos de Galicia, coa vontade de que volvesen “ao pobo do que saíron, tal como a xente do pobo llas fixo chegar”, como indican na páxina web do proxecto.

Deste xeito, atopamos no APOI audios e vídeos nos que hai dende muiñeiras e coplas como a de enriba, a rituais do entroido da Ulla ou entrevistas sobre o proceso de preparar augardente. E explorando as fichas podemos saber que quen canta esa canción tan simpática sobre os efectos do viño é Carmen “de Porro”, en Frades, en 1988. Podemos en moitos casos ver as transcricións das letras ou as partituras, e explorar o catálogo en función da temática, de quen recolleu a peza, de quen a interpretou, de onde o fixo ou mesmo do instrumento. Nese aspecto descubrimos que a música normalmente faciámola (facémola?) co que haxa a man na casa: culleres, botellas de anís ou latas de sardiñas valen perfectamente. Deste xeito, ese “patrimonio oral da identidade” é tratado como debe ser tratado o patrimonio, coidándoo (protexendo os soportes da súa desaparición), estudándoo (para poder saber que di de nós) e poñéndoo a disposición da xente, neste caso baixo licenzas Creative Commons.

Problemas e solucións

Cada un dos arquivos anteriores aporta un tipo de traballo diferente sobre a memoria. A CRTVG busca no Pasou o que pasou esa distancia neutral cos feitos (na edición dos vídeos) á vez que organiza e comparte unha cantidade inabarcable de material (250.000 horas, o equivalente a 28 anos de metraxe). O APOI aporta os datos para a análise histórica ou antropolóxica e un sistema de catalogación exhaustivo. Prenom Arquivo e AMPAGDP introducen un punto de vista artístico e, no primeiro dos casos, próximo ao autobiográfico. Con calquera dos seus métodos de traballo, que ata certo punto poden ser útiles para o que fagamos nós coa nosa memoria, contribúen a que os documentos non desaparezan e podan circular de novo. Pero enfróntanse a unha serie de problemas que saíron na conversa.

O primeiro, o de sempre: os cartos. Os cartos permiten ter persoal dedicado a localizar e recoller o material, a estudalo, a catalogalo ou a difundilo. Permiten ter equipos de conversión de formatos cos que conservar vellas películas ou casetes. E permiten que os arquivos non desaparezan (4). Nas diferentes intervencións formulouse a idea dun dereito colectivo ao arquivo, e da posibilidade de implicar este proceso de lembranza do pasado na educación. Hai iniciativas ligadas a espazos concretos (como Fálame de San Sadurniño ou Memoria en Rede) nas que se vincula a aprendizaxe tecnolóxica á construción dun proxecto de memoria colectiva, e que son inspiradoras dabondo como para facerse extensibles a máis lugares ou prácticas concretas. E nas que tamén se descubre a relación entre a música e a identidade dun lugar.

A escasa integración na educación da idea do arquivo déixase ver no descoñecemento que temos deses procesos de traballo, como explica María Jesús con respecto ás peticións que chegan ao Servizo de Documentación da CRTVG: “A nosa limitación é técnica, basicamente. A maioría da xente chega e pensa que envorcar horas e horas en formatos profesionais cara un formato utilizable é moi doado. Chega alí e di: “quero que me deas todas as sesións de apertura do Parlamento de Galicia”. E para cando as queres? Para onte”. A falta de coñecemento aféctanos tamén ao organizar os nosos propios vídeos e sons, algo que apuntou Concha con respecto á necesidade de catalogar correctamente o arquivo: “O que non se pon activamente non se encontra. Non se pode buscar. Cando tes tres vídeos, míralo todo e dis “este gústame, este non me gusta”, pero cando tes 3.000 ten que axudarche o criterio de busca. Se neses vídeos sae unha muller que fala da súa vida, ou cantando cousas graciosas ou picantes, se non uso o termo “muller”, as mulleres non existen”.

Esa ignorancia sobre como traballar co arquivo déixase ver tamén na cuestión dos dereitos, sobre todo tendo en conta a presenza dominante de plataformas pertencentes a grandes corporacións á hora de arquivar: que implica que a nosa memoria estea en Facebook, Instagram ou YouTube? Estas redes están abertas á nosa participación e calman a urxencia de compartir (xa vimos o exemplo de Blood Filloas), pero a cambio de que? Concha: “con respecto á riqueza que temos, cando se trata de colocar as cousas nas redes ou subilas a YouTube, eu digo “co teu, Conchiña, fai o que che pete, pero co do Museo non”. Porque cando colocas nas mans de Facebook ou nas mans de Youtube un vídeo ou unha gravación, a propiedade dalgunha maneira estás cedéndoa polo servizo que prestan de difusión. Que é espléndido, non nos cabe dúbida. Pero o valor do que lles cedes é moitísimo máis grande.” Sería posible, para solucionar isto, un YouTube público? Linlle ao experto en dereitos de autor David G. Arístegui un fío de Twitter ben interesante no que formulaba esa posibilidade. Non é un mal ideal, xa que arquivar e compartir é unha necesidade, que ese servizo non estea en mans privadas.

A noción de arquivo cambia. Xa non é o traballo de musicólogos como Alan Lomax, nin unha entidade conservada malamente por unha institución que non ten cartos dabondo, senón un proceso colectivo e caótico no que conviven esas institucións, proxectos artísticos, o cine doméstico, as stories do Instagram…

A cuestión dos dereitos é importante porque é clave á hora de afirmar o carácter aberto dos arquivos, que é o que pode facelos relevantes para a sociedade. Hai uns anos, a iniciativa Abrir os arquivos fixo unha xornada de traballo da que saíron nocións importantes para falar de arquivos abertos, como o acceso libre (que se dá nestes exemplos de arquivo, pero non en moitos outros), a capacidade de remesturar e reutilizar (para que a xente poida decidir o uso dos contidos no futuro), o uso de estándares abertos... Esa vontade de abrilos é a de xerar unha sociedade máis sabia e, en consecuencia, máis democrática. Observar todas as iniciativas mencionadas neste artigo fai ver que, entre todas elas, dan unha idea bastante máis completa do que somos como sociedade que por separado. Que formas de colaboración poden xurdir entre elas? A Música Portuguesa A Gostar Dela Própria ten un programa na canle pública RTP Memória. María Jesús falabou dun proxecto que ten a CRTVG de recompilar material de vida cotiá galega que complementaría outro semellante do CGAI. Calquera iniciativa que poda poñer orde ou aumentar o interese e a capacidade de acceso da xente á memoria e, como dixo Mar no debate, evitar “que os arquivos se convirtan en fósiles”, benvida será. Igual gastar os cartos de todo o mundo nalgo en cousas como esta fai a todo o mundo máis rico.

Notas

1. Isto penso que o escoitei cando o Cineclube de Compostela programou a película de Odosa con Gitanos sin romancero de Llorenç Soler e Conxo, una experiencia, de A Carón, na 13ª Bienal de Lalín: tres filmes que contribúen a construír unha memoria diferente de Galicia pero que son en xeral descoñecidos e, cando son visibles, sono en condicións bastante terribles.
2. No referente á música galega, é habitual que se fale de MySpace como o fenómeno que facilitou a aparición do Galician Bizarre, chegando a aparecer no título dun tema de Cudevaso (“Put on in Myspace your songs”). Tamén da título a un EP de Os Vacalouras (Dos tempos do maispeis) e aloxaba temazos de Emilio José da época anterior a Chorando apréndese que non sei se sobreviven na rede (polo menos “Pi i Margall”, “Anju Kitahara” e “Adeus Feijoo” si). Pero para que vexades que as cousas non están aí para sempre.
3. Acabo de botar un ollo ás stories do Instagram para comprobar isto e vin capturas de El Correo Gallego, flores, un selfie, un caracol, ruinas gregas e postres. Se fose domingo tería visto concertos seguro.
4. Botar un ollo ao texto de despedida do mapa colaborativo Escoitar.org pode ser ilustrativo deste aspecto e moitos outros dos que levo falando todo o artigo.