Toda unha comunidade de artistas drag, apenas visible, desprégase ao longo do país a pesar da falta de espazos e a desconexión coas institucións. Con vivencias e percorridos diferentes, comparten unha vontade por facerse coñecer e valorar e, por riba, facelo desde aquí.

A cadea de televisión pública galega, en abril do ano pasado, entrou nun piso que un dos seus inquilinos describía, ao darlles paso ás cámaras, como “un centro creativo de travestis e artistas”. Así é como un reality de intercambio de fogares abriu as portas á vida de Javier Sánchez —artista drag de nome Meiga-i— e a da súa familia escollida: os membros de Marinita y sus Maromas, unha compañía teatral travesti de Vigo que levanta comedias de enredo e cabarés. Unha hora de emisión foi suficiente para ser escaparate do seu traballo e expoñer realidades como a transición de xénero dun dos seus membros.

O que pareceu outro episodio de A miña familia pola túa, en realidade, foi unha das contadas ocasións nas que o drag ou o travestismo galego se asomaron aos fogares da poboación xeral. Súmase a outros momentos da Televisión de Galicia(TVG), como a aparición das Queenpostelas a finais dos 90 en Luar ou a máis recente actuación de Meiga-i no late nightde Gayoso, no que participou tras pedilo nos seus concertos en clave de humor travesti: «Gayoso, lévame ao Luar que sen ti non podo triunfar». O dúo lucense Las Supremas cruzou a fronteira autonómica para interpretar un dos seus temas nas audicións de Factor X, emitido por Telecinco.

A atención mediática desta práctica está subordinada ao formato de éxito Drag Race España, que conseguiu arrastrar unha parte esencial da cultura LGBTIQ+ ao escenario mainstream. A realidade local é, porén, a dunha comunidade infrarrepresentada no imaxinario público, precaria laboralmente e apartada de espazos e institucións. A sombra de Chueca, en Madrid, deforma os escenarios periféricos, incomparables entre si. Existir convértese, daquela, nun esforzo constante de autoafirmación e, por suposto, de resistir ante o alleo.

«Non existe unha única disciplina drag. É unha práctica escénica que xoga cos marcadores de xénero. Dentro deste xogo, cada quen mete o que quere», explica Javier Sánchez. O adxectivo “escénico” é determinante na súa visión dunha arte que outras persoas conciben como visual. Sánchez está firmemente convencido de que «non se pode medir todo o drag co mesmo baremo»: «Non se pode valorar igual un teatro, que un lip-sync ou unha actuación de rúa porque son cousas diferentes. Por moito que se lle chame drag non se pode meter todo nun caixón». Esa diversidade nas propostas, en maior ou menor medida, maniféstase en todo o territorio galego.

«Non existe unha única disciplina drag. É unha práctica escénica que xoga cos marcadores de xénero. Dentro deste xogo, cada quen mete o que quere.»

Nesta práctica o peso do termo “xénero” é determinante en tanto que para moitas se trata —en lugar dunha arte ou de xeito compatible a esta— dunha ferramenta de expresión ou, por outra banda, de busca de identidade. Fálase de drag queen cando se performan os roles femininos; de drag king se o que se explora é o masculino. Á segunda prestóuselle menor atención, malia que, segundo a historiadora Daniela Ferrández, a principios do século XX «tamén había moitas mulleres que se vestían de home».

O actor Nicolás Martínez atopou na compañía Marinita y sus Maromas un espazo para facer drag king hai oito anos, cando no ámbito estatal o seu recoñecemento era aínda menor. Sen referente algún, a esta idea chegou por contraste antes da súa afirmación como home trans. «Se Cristian de Samil [transformista cunha residencia no Hotel Samil (Vigo) durante máis de dúas décadas] se pode transformar de muller e facer shows, eu, que teño corpo de muller, por que non podo facer o contrario e, á súa vez, o mesmo?», caviolou a principios da década anterior. Así apareceu a súa personaxe, Nico Elsker, aínda de que agora prefire «xogar a desvirtualo todo» e afastarse da etiqueta que el mesmo axudou a visibilizar.

Intúese nas novas artistas galegas unha crecente perda da importancia do apelido queen ou king en favor dunha execución máis libre. Xoel Gómez, coñecida como Ariezzz, reivindica para si o termo “drag queer”, sen límites nos xéneros binarios: «Non teño que ter medo a explorar a miña masculinidade dentro dun “drag feminino” [fai o xesto das comiñas coas mans]». Empezou «convencido de que era un home» e fíxoo para explorar a súa feminidade «sen ningún tipo de inhibicións». O que atopou Gómez foi unha chave de acceso á súa identidade como persoa non binaria.

No caso de Lola García, que actúa como Coco de Vil no local coruñés Claro Boba, isto tamén foi decisivo na súa transición como muller trans: «Utilicei o drag para ser eu mesma». Grey Olivera empregouno como unha ferramenta de exploración da súa identidade non binaria, unha vez xa a descubrira. Conecta algúns dos cambios que viviu na súa persoa co seu drag king, Aymar Note, como o corte de pelo, que lle aportou seguridade á hora de aceptarse. Con todo, disocia outros trazos do seu carácter: «Gústalle moito a cor rosa, e a min horrorízame».

Adrián Río, pola súa parte, non é capaz de separar a Corea Cruise da súa persoa: «Véxoo natural na miña vida. Non vexo ningunha distinción en ningún ámbito». Do mesmo modo, Javier Sánchez asegura “ver o mundo en travesti”: «Sontravesti dende que me levanto ata que me deito». Con todo, disocia a Meiga-i como personaxe independente porque o leva como un exercicio profesional.

A un lado de que entendan o drag como unha extensión da persoa, como un álter ego ou doutro xeito, as artistas amosan unha vinculación coa súa propia identidade. Do mesmo modo, sería incorrecto asociar o drag, con calquera apelido, a unha identidade de xénero ou orientación sexual únicas.

Unha aproximación histórica

Daniela Ferrández, líder dunha investigación sobre a memoria do colectivo LGBTIQ+ en Galicia, insiste na separación do transformismo escénico —cuxa popularización no territorio marca entre finais do XIX e principios do XX— e o drag: «Se consideramos que é o mesmo estamos proxectando no pasado actitudes ou discursos construídos no presente». O primeiro defíneo coma «o feito de se vestir do sexo ou xénero contrario para realizar espectáculos», mentres que asume no segundo unha carga de cuestión do xénero consciente.

Ambas formas seguen convivindo na actualidade. Cristian de Samil, referente en Vigo e dos primeiros de Galicia, continúa a referirse a si mesmo en entrevistas como transformista. En 1992 asinou un contrato de exclusividade co Hotel Samil que duraría ata 1996, cando lle propoñen ser o propietario da sala onde actuaba, pechada en 2015. Pola posición da cidade olívica como porto atlántico, a praia foi incluso durante a ditadura espazo de cabarés onde actuaban transformistas.

«Alí [en Samil] había unha efervescencia que creou espazos para a sociabilidade e a cultura», explica a historiadora, que sinala tamén a participación de mulleres transexuais nos cabarés. Unha edición de maio do 1977 de El Pope entrevistou un grupo ao que se refería como travestis —elas insistían en que eran mulleres— que imitaban a Marilyn Monroe, Sara Montiel ou Rocío Jurado para gañar a vida.

No seu ensaio Vestidas de azul, a xornalista Valeria Vegas apunta a indistinta utilización da palabra “travesti” para agrupar a transformistas e transexuais: «O termo instaurouse erroneamente nos libros de estilo de todos os medios escritos, implantándoo así na xerga popular». Segundo Ferrández, en Galicia o feito trans non se establecería ata mediados dos 90. Ata entón non se podía distinguir entre as subxectividades que hoxe diferenciamos e fala dunha relación de absoluta simbiose. «Cando comeza a introducirse a idea do trans, nos recursos mentais da meirande parte das persoas xorde o drag e mesturan ambas realidades», explica.

As tensións na linguaxe seguen existindo. Unha parte importante das entrevistadas refírense a si mesmas como travestis antes que drags. A nivel histórico,  Ferrández sitúa a diferenza entre transformismo e travestismo en «o que sucedía enriba dos escenarios e o que non». As integrantes de Marinita y sus Maromas, que utilizan o travesti como sinal distintivo dos seus espectáculos, apuntan a unha actualización do termo —agora lígase ao espectáculo, din— e unha diferenciación do drag en canto á aposta de este polo visual e a tendencia á esaxeración.

Durante a década dos 90, os colectivos de lesbianas de Compostela organizaban ceas nas que coa súa vestimenta querían burlar a masculinidade. Unha delas contáballe á historiadora que se vestían de paisano galego «para rexeitar ese sistema machista e  estereotipado»

É difícil atopar un denominador común no drag de Galicia e definir, así, unha tradición. «A principios do século XX había un poeta, Alfredo Nan de Allariz, que dicían que facía espectáculos de transformismo galeguizándoos; pero penso que non houbo unha escola cuns parámetros propios», valora Ferrández, deixando aberta a porta pola falta de profundidade na cuestión e a dificultade imposta polas diferenzas conceptuais dos termos.

Durante a década dos 90, os colectivos de lesbianas de Compostela organizaban ceas nas que coa súa vestimenta querían burlar a masculinidade. Unha delas contáballe á historiadora que se vestían de paisano galego «para rexeitar ese sistema machista e  estereotipado», segundo interpreta Ferrández. Xa considera que aí se pode falar de  drag king pola súa intención consciente de cuestión do xénero, aínda que non se lle denominase de tal maneira.

Meiga-i xorde, precisamente, despois de que Javier Sánchez se preguntase como se daría esta práctica en Galicia se non se tratase dunha cultura non minorizada. Pódese falar dun drag galego? «É moi complicado responder a esa pregunta porque aí entramos en cuestións identitarias de que é galego. O meu o é o máis galego posible? É máis galego o que fan no Claro Boba? Non o sei», reflexiona.

Aquí...? e agora

A oferta é limitada. Ben o sabe Marcos Fernández, detrás de Afrodita, unha das metades de Las Supremas, dúo que completa Decadenzzia. Naceron en 2002 para unha festa organizada polo colectivo ALAS de Lugo, do que Fernández é presidente, e desde hai cinco anos organizan o certame anual Miss Deusa, en colaboración co concello como parte das festas de San Froilán. O evento, que reuniu a artistas de Galicia e do resto do Estado, é herdeiro da Bacanal Romana celebrada dentro da programación do Arde Lucus ata 2013.

En máis de vinte anos de carreira, Las Supremas seguen detectando unha dificultade á hora de atopar espazos para actuar:«O mesmo problema tiñámolo hai anos e témolo hoxe». «Hai moi poucos locais que oferten actuacións», engade en referencia aos que o fan de forma periódica. Neste tempo, algúns deles pecharon, como é o caso do Glam Nights en Lugo.

En máis de vinte anos de carreira Las Supremas seguen detectando unha dificultade á hora de atopar espazos para actuar: «O mesmo problema tiñámolo hai anos e témolo hoxe»

Na rúa Velázquez Moreno de Vigo, un día á semana El Mono Vintage Bar ofrece o seu particular “bingo drag”, que o seu dono, Alejandro Outerelo, trouxo na maleta dunha viaxe a Málaga tras asistir a unha proposta similar no bar El Carmen. En cada unha das súas sesións, Lola Menta e Ketty Pinn cantan os números con bromas que a segunda define como«bestias». Antes, o público ten a opción de tirar dunha ruleta se previamente piden unha copa ou cóctel e superan o reto que as anfitrioas lles propoñen: quitar a camiseta ou perrear. Despois, entre a barra e as mesas, cada unha fai o seu particular lip-sync.

Nos seus sete anos de vida, este xogo ao estilo travesti viviu unha profesionalización progresiva. «Antes faciámolo un amigo meu e eu cando tiñamos un descanso entre cociña e cociña. Agora que nos vai un pouquiño mellor podemos permitirnos coller xente para que se dedique a iso», lembra o empresario. Ketty Pinn incorporouse hai máis de dous anos; Lola Menta, animada pola outra, chegou a Galicia desde Tarragona durante 2021 e con ela trouxo os seus coñecementos sobre maxia, que suma ás súas actuacións fóra do bar. O seguinte paso para Outerelo sería atopar un local máis grande «epoder facer aí unha discoteca teatro, con drag queens, xente que baile pole dance…».

Na mesma cidade, o bingo convive cunha proposta radicalmente diferente, inspirada pola revista e os espectáculos de variedades. O Auditorio do Espazo Cívico de Teis é o que acolle agora as representacións de Marinita y sus Maromas. A Eduardo Domínguez (Marinita) sumáronselle progresivamente Nicolás Martínez, Leonor Sangabriel e Roberto Casal, actores e actrices profesionais, para crear comedias de enredo travestis enmarcadas dentro dun universo propio como se dunha serie se tratase, a cabalo entre un music hall, a comunidade veciñal de Marinita e outras realidades paralelas.

O nome actual teno dende 2014, pero Domínguez empezou a traballar no proxecto durante a primeira década dos 2000. Fíxoo como unha reacción ao que era o paradigma na escena transformista. Entón, a norma era imitar a folclóricas e actuar en solitario. «A idea era chegar a isto, crear unha compañía. Dende o principio non se podía», explica. As dificultades que atopou por vontade e experiencia corrixiunas buscando persoas que lle «desen más cousas». Carolin Sanders foi a última en incorporarse, en setembro do 2020, cando puxeron en marcha os seus cabarés.

O Espazo Cívico de Teis acolle a Marinita y sus Maromas para crear comedias de enredo travestis enmarcadas dentro dun universo propio como se dunha serie se tratase, a cabalo entre un music hall, a comunidade veciñal de Marinita e outras realidades paralelas.

Afincado na Coruña dende 2012, o Claro Boba constitúe en Galicia unha excepción. Ademais de ofrecer unha programación estable de espectáculos drag ata marzo de 2020 —á espera de reabrir por cuestións técnicas—, foi quen de construír unha comunidade desde cero nun momento no que esta práctica semellaba exótica para a cidade. Tras actuacións de nomes coñecidos de Galicia e de fóra, a primeira aposta forte foi coa súa primeira artista residente, Rastia Bideth, de Santiago de Compostela. «Non era a idea inicial apostar desa maneira. É custoso, é complicado… Era unha cidade que aínda non estaba afeita», explica David Fuentes, o seu xerente.

—Ela [Rastia] chegou como repartidora de flyers e en canto puido díxome: «E se fago unha canción?». Pois veña. E outra. E outra. Ao final ficou como drag residente, facendo espectáculos todos os sábados. A partir dese momento empezou a trabar amizade con máis xente que quería probar e de aí saíron as primeiras fornadas de bolseiras. Entre elas, Corea Cruise —lembra Fuentes.

—Son a única que queda —apunta a aludida, sentada ao seu carón.

Cruise converteríase en 2017 en gañadora de “Taconazo a la Yugular” (TALY), outro punto de inflexión no Claro Boba. Tratouse dunha competición drag de varios meses de duración «á que se presentou quen quixo», en palabras do xerente:«As ideas fundamentais de “Taconazo” era darlle unha oportunidade a toda a xente posible e que se levasen unha remuneración por iso».

O que facían era vender fan packs, con chapas, tarxetas de recordatorio e o distintivo do evento: os “taconazos”, uns billetes falsos que se empregaban para dar propinas ás concursantes. En función dos que acumulase cada unha, repartíanse os cartos destinados a cada gala.

O TALY converteuse nunha plataforma para a incorporación de novas artistas ao local. Unha vez rematou o concurso construíron unha programación estable, con espazos adaptados a cadaquén. Así apareceu, por exemplo, o “Viajealrededor del mundo” de Corea Cruise ou o “Soy Fans”, batallas nas que participaban as diversas drags do Claro Boba. Estes espectáculos, con seccións fixas e coñecidas polos asistentes habituais, foron os que conseguiron fidelizar o público, que Lucía Cabrero menciona ao falar dunha comunidade en torno ao local: «Nosoutras sen público non seriamos nada».

Nas redes sociais desprégase outro espazo que ofrece un escaparate con gran potencialidade. Neste sentido destaca Apocalíptica, unha plataforma creada por Endis Neer e Di Sashta para visibilizar o traballo de artistas drag, principalmente da área de Vigo. Naceu para ser presencial, mais desenvolve agora todas as súas accións de forma virtual. Apostan por drag shows virtuais e un podcast homónimo, que, nun ton distendido, estase a converter nunha importante ferramenta documental da escena galega.

Problemas comúns sen solucións comúns

Son os certames celebrados anualmente e outros acontecementos puntuais, organizados por locais, asociacións ou concellos, os que xeran as oportunidades para as artistas. A súa eventualidade provoca que as drags de Galicia teñan que desprazarse para atopalas. É o caso de Loreto Teto, que lembra actuar na extinta gala drag do carnaval de verán de Redondela, na velada celebrada durante o carnaval en La Luna (Pontevedra) ou no Miss Deusa, onde na súa última edición sorprendeu cun tributo a La Veneno, ao que o público respondeu con berros ao seu nome ao final do certame.

Natural de Vila de Cruces, Loreto Teto iniciouse no drag acompañada por Deborah Pollas, a quen coñeceu no Curruncho(Santiago de Compostela) a principios dos 2000. Nese mesmo bar ou no Tarasca tamén actuaría ela. Os aniversarios e despedidas de solteiros son outro escenario habitual para Loreto Teto e tantas outras. As posibilidades son contadas e, ao estar vinculadas maiormente ao ocio nocturno, a pandemia reduciunas.

A falta de espazos é un dos obstáculos que aparecen na construción dunha comunidade drag galega. «Hai unha comunidade porque temos problemas comúns, pero non se están resolvendo en comunidade», reflexiona Javier Sánchez. As interaccións entre as microcomunidades locais son insignificantes. O de Lugo «é o único evento anual consolidado con orzamento público», puntualiza o artista e xestor cultural. Con todo, é un lugar «de competencia, non de convivencia». 

«Hai unha comunidade porque temos problemas comúns, pero non se están resolvendo en comunidade»

A relación coas institucións é insatisfactoria. «As administracións tómante como unha artista pouco seria», afirma Afrodita. Isto reflíctese nos momentos nos que son contratadas, xeralmente festas de carnavais e o Orgullo. A sensación xeralizada é de desconexión e ignorancia; tanto Afrodita coma o xerente do Claro Boba, que estivo vinculado ao movemento asociativo, estenden esta apreciación a todos os niveis do colectivo LGBTIQ+. A compoñente de Las Supremas apunta, ademais, un desequilibrio entre o tempo adicado a preparar os shows e os cartos recibidos.

Tras catro edicións, o CoruFest (Festival de Artes Escénicas pola Diversidade Afectivo Sexual da Coruña) demostrou facer unha aposta firme por actos vinculados á cultura  queer durante unha semana —o ano pasado programou a visita de Valeria Vegas, un concerto de Samantha Hudson e a obra Tránsitos, entre outros—. Así e todo, na súa axenda destaca a falta de propostas que atendan ao próximo. Entre as artistas do Claro Boba obsérvase molestia e indiferenza froito do cansazo. «A min dáme igual, pero á vez cabréame. Se estamos nós, por que chamades ao resto?», di Coco de Vil.

«Pontevedra é un oasis», afirma rotundo Sánchez. O programa Pinto e  Maragota, posto en marcha pola Consellería de Igualdade de Pontevedra en colaboración co proxecto de xestión cultural Capicúa, é unha estratexia anual que pretende integrar a diversidade dentro da vida da cidade. «Non son espectáculos destinados ao colectivo, senón para a cidadanía en xeral», afirma unha das súas responsables, Eva Mejuto. Por iso o espazo no que se executan son as prazas públicas.

Para converter Pontevedra nun centro de expresión diverso teñen constantemente a alarma posta e saben que a súa tarefa é estar atentas á contracultura. A procura pola inclusión é transversal. Non só coidan a diversidade afectiva sexo-xénero, senón que velan pola calidade estética, musical e o respecto por todas as diversidades nas propostas. «Non ten cabida unha actividade drag se é machista», indica Mejuto. O programa, ademais, pon ao mesmo nivel espectáculos como os de Meiga-i,  Ariezzz ou  Marinita y sus Maromas con, por exemplo, eventos literarios. Todo está contemplado.

Corea Cruise alude a dificultades propias do sector: «Non somos autónomas porque non podemos permitirnos vivir diso. Iso para contratarnos para calquera cosa é un factor moi importante». Sánchez fala de indefensión aprendida, é dicir, unha falta de autoestima colectiva, que intúe que xunto a escaseza de espazos é o que pode motivar tanto a non existencia dunha comunidade como a non profesionalización do sector. Como unha posible solución a ambas problemáticas naceu“Escolma diversa”, un catálogo cultural no que Javier Sánchez intenta aunar cuestións de diversidade afectivo-sexual e de xénero co territorio, Galicia neste caso.

A quen si programaron múltiples concellos é a Marinita y sus Maromas. O grupo afirma non ter dificultades para mover o seu espectáculo por contido queer, tamén conscientes de que non chamaron porta a porta a todos os municipios. Nico Elsker cre que parten dunha posición de vantaxe: «É moito máis fácil para nós movernos fóra do cauce normal LGBTIQ+ porque o que ofrecemos é un espectáculo, non números concretos».

No caso das iniciativas privadas, David Fuentes é consciente da dificultade de investir e a posibilidade de que non funcione. Lucía Cabrero valórao coma un risco en base a unha actuación que fixo nun pub de Santiago de Compostela: «Éun sitio moi pequeno, non ten infraestrutura e terían que investir moitísimo. Ademais, terían que levar a drags de fóra». Entón, por que investir? «Quería que o drag tivese un espazo. A min si me parecía alta cultura, aínda que non se considerase. É unha expresión cultural que representa moito para o colectivo LGTBI», resposta o xerente do local coruñés.

«Os seres humanos cando necesitamos resolver unha necesidade inventamos sitios. Para ler, as bibliotecas; para tomar café, as cafeterías, e para bailar, as salas de baile», explica Javier Sánchez. Como debe ser ese punto de reunión? É a cuestión que o xestor cultural e artista está intentando resolver nun proxecto paralelo ao devandito catálogo: «En Galicia non hai un sitio onde reunirse, que recolla as nosas programacións, as nosas inquedanzas...».

A tarefa pendente é cubrir as necesidades dunha comunidade que loita día a día por atopar un oco, facerse valorar e continuar medrando dende aquí. «Moitas veces a visión que se ten do drag é Chueca, pero é que iso só pasa en Chueca. De feito, é moi diferente a Barcelona, o País Vasco ou Valencia», marca unha distancia Nico Elsker. Téñeno claro: non son Madrid; tampouco o pretenden. O que queren é ser Galicia.