Percorremos a cidade das Burgas seguindo os pasos de Cibrán, Bocas e Milhomes coa axuda de Afonso V. Monxardín. Esta ruta literaria complementa o episodio 2 do podcast NALINGUA, dedicado á novela ‘A Esmorga’. 

Hai cousas que xa non se levan. Falar só é unha delas. Ollar para as pedras e imaxinar quen pousou, bateu, ou mesmo chorou nelas, outra. Os tempos da brevidade xa non nos deixan reparar neses detalles que desvelan a memoria das cidades. Poñamos por caso Ourense. Así o entendía o estudoso Marcos Válcarcel, nun discurso a prol da vella alma da cidade das Burgas. Se cadra Ourense ten case máis de literaria ca de termal, pero ese xa é outro falar.

Esta ruta que iniciamos vainos levar polos infernos que os tres esmorguistas máis coñecidos da cidade, Cibrán, Milhomes e Bocas, fixeron por unha cidade que no seus inicios non acolleu con moito agarimo a obra de Eduardo Blanco Amor: “Imaxina a visión que se daba da cidade: prostitutas, borrachos e asasinos. Non gustou moito daquela”. Quen fala é o líder desta expedición aos baixos fondos de Ourense: Afonso V. Monxardín. Profesor, habitual do Liceo e apaixonado por esa Ourense de letras escintilantes que acolleu a Carlos Casares, a Antonia Ferrín, a Otero Pedrayo, a Filomena Dato, a Vicente Risco, a Olga Gallego, a Xaquín Lorenzo e a Pura Vázquez, entre outras.

Porén, este traxecto non é unha procura da beleza senón do escuro, do marxinal, do suburbial, do territorio manchado pola miseria e polo desastre inminente, ao cal lle quería dar voz Blanco Amor:

“Nunca fala da Rúa da Paz, da Rúa do Lepanto, do Liceo, do Paseo. Sitúa a acción no extrarradio: O Ribeiriño, Os Fornos... Anda dando voltas arredor do centro pero nunca entra”, aduce Monxardín.

O camiño nace no Liceo. Unha muller cantaruxea na rúa Valentín Lamas Carvajal mentres falamos do forte vencello entre Federico García Lorca e o autor de obras como Os biosbardos ou La catedral y el niño. Unha relación fiada pola loita que tivo o ourensán con Ernesto Guerra da Cal, xa que el e Blanco Amor procuraban a atención do granadino. Ese canto e esta conversa, froito da casualidade, é o primeiro agasallo da cidade. Pode que atopemos algún máis. Por certo, por esta rúa pasaría o trío de esmorgantes cara á Alameda.
 

A fonte do Rei e os bébedos

E aquí, onde os tres bébedos “mexan na pía, con licencia de vostede”, sitúase agora un bar, cousas da esmorga. Un bar que cheira máis a café e a cervexas que a cuncas de viño e berros.

Neste punto, ao Bocas entráballe nos miolos que a esmorga non remataba “sen muller” e poñían rumbo á casa do señor de Andrada. Ao longo da cidade, o Clube Cultural Alexandre Bóveda (emparentado con Blanco Amor) foi colocando placas nas localizacións polas que pasa a novela. Nesta placa, a número 6, hai un escudo vello de Ourense; un león erguido cunha espada nas poutas. 

Este lugar tamén reflicte a eterna disputa polo nomeamento dos espazos, moi actual por certo, acaecida no século XVII: “Esta fonte chamábase Fonte do Bispo pero a cidade rebelouse -non pacificamente- e chamáronna Fonte do Rei”, confesa Monxardín.

A Alameda do botellón e do lume

Se este fose un roteiro normal esta sería a derradeira parada, pero xa ven que nada é normal se falamos d’A Esmorga. Por iso, chegamos a un espazo que os sábados á noite pode ter certo cheiro esmorguista: o botellón de cada fin de semana na Alameda ourensá.

Na obra de Blanco Amor este espazo é máis ben o recoñecemento dunha parte da traxedia, esa na que o trío formado por Cibrán, Bocas, Milhomes provoca un incendio no Pazo do Castelo:

“Cando pasamos pola Lameda aínda se vía o relustro do lume do pazo, que me desacougou moito velo, pois xa se me tivera esquecido; ou, ó menos, non pensara nil”.

Se agora Cibrán ollase para o pazo o seu panorama veríase interceptado por varios bloques de edificios dos oitenta, de dubidoso gusto. No canto de lume, seguiría cos ollos a pegada das caldeiras de gas.

Entendería entón, nesa paisaxe, aquilo do progreso gris ou milagre económico, depende de quen o diga.

Malia ser un apaixonado da obra, Monxardín non elude que A Esmorga é unha novela de contradicións, polo menos na parte meteorolóxica: “É unha novela húmida. Está sempre chovendo, ou mexan, vomitan ou beben. Pero contradise: estaba cheo de néboa, estaba xeando, estaba chovendo... Non! Todo ao mesmo tempo non é posible”. Alén de non querer cuestionar o universo atmosférico creado por Blanco Amor, A Esmorga pode que sexa o único lugar posible onde o cambio climático corresponda perfectamente ás mudanzas emocionais que sofren os protagonistas.

A esencia mesma d’A Esmorga: o que vai mal, aínda pode ir a peor.

As Burgas baixo túnel e coches

Debaixo da que chamaban a Ponte Nova, onde se localizaba o matadoiro vello de Ourense, está a placa número 2. Desde este punto, pódese ver A Burga, rodeada de coches que pasan e estacionan, cun contorno non moi termal e na que perfectamente poderían estar hoxe a deambular os desherdados d’A Esmorga. Monxardín, como é habitual nesta peregrinaxe, le en alto mentres as paredes nos vixían:

“Conque seguía a caír aquela chuvia acoriscada que facía máis mesto o bafo a se soerguer da auga quente do lavadoiro grande da Burga, e o aer viña avolto co cheiro a bravú da roupa e do xabrón”.

Atravesando a ponte, chegamos á antesala da Burga, onde un matrimonio mete cautelosamente a man na fervura da auga. Ela fai gargarexos, el, como aloulado polo fume que bota a fontaíña cala e asente mecanicamente cando se lle fala. Máis arriba, o exhibicionismo termal deixa ver uns cantos bañistas que observan con indiferenza o noso paso. Pode ser que, desde dentro, a vida de fóra se vexa como unha expedición cara a ningunha parte. Pode que teñan razón.

O silencio de San Cosme e Pena Vixía 

O percorrido que nos leva á Praza de San Cosme é unha paisaxe suburbial. Unha zona que fala de abandono, de certa tristura e nostalxia, nunha especie de pandemia que asoballa moitas zonas vellas de Galicia. Un silencio que nos permite escoitar o bater dos pés sobre as pedras peneiradas pola soidade. Pode que de lonxe, a través dos tempos da novela, escoitemos algunhas risadas do triunvirato da desdita. É aquí, na fonte de San Cosme, onde os tres beben auga, purgan a borracheira e senten unha especie de ledicia propia da nenez.

“Na fonte de San Cosme bebmos a morro uns grandes grolos da auga da pía, que nos fixo baleirar, de alí a pouco, todo canto tiñamos dentro. Todos tres, con premiso da súa cara, trousamos coma cas, fóra a ialma, e co iso fóisenos indo a pesadeza i escomenzamos a nos poñer ledos coma rapaces, sen sabere por qué…”

A escasos douscentos metros está a seguinte parada: a Praza da Pena Vixía. O tramo é curto pero dános tempo de ollar para unha muller que aparentemente fala soa.

Ao pasar descubrimos a realidade: un fío branco percorre o seu corpo nunha carreira perfecta entre o seu ouvido e o seu peto. Está claro que o de falar en alto das intimidades xa non se leva. Outro aspecto que, a pesar de ser xa unha parte do decorado, resulta rechamante, son os letreiros fluorescentes de “alúgase” e “véndese”. Anuncio doutro fracaso que asumimos coa naturalidade do paseante que mira pero non se detén.

Monxardín aperta o paso. Alza o libro e apunta didácticamente a un elegante edificio, o número 47 da Calella da Pena Vixía: “Esta casa era dos Cadórniga. Aquí ten un arco gótico conopial precioso. A parte reconstruída... non tanto”.

O Cadórniga é un deses apelidos que facía cidade, como amosa o escudo na fachada do edificio. Foron rexedores da cidade, capeláns da catedral e até perseguidores da Igrexa. A devandita persecución desembocou en 1419 no asasinato do bispo Francisco Afonso. Unha historia negra de liortas e fuxidas para adiante que, remite, sen piedade, á banda d’A Esmorga.

“Saímos alandillando porque xa o Fermín e o Sardiña se nos viñan enriba. Ó chegar ó calexón da Pena Vixía, o Bocas ordeou: «Temos que nos asoparar. Se nos ven ós tres xuntos, vanse deprocatar que somos nós.”

O de vixía, matiza Monxardín, era porque se trataba “dun lugar de vixilancia que observaba todos os puntos do contorno da cidade”. Un espazo preeminente que na novela de Blanco Amor é tamén unha localización equidistante: estaba á mesma distancia dos prostíbulos ca das tabernas, o itinerario neurálxico sobre o que pairan Cibrán, Bocas e Milhomes. Para sorte dos tres, fronte á casa dos Cadórniga, hai un bar “moi ben montado”. A Monxardín tamén lle gustan a troula e as lembranzas dos seus tempos rockeiros: “Alí estaba o Turco, era un dos sitios de máis movida do centro. Aquí faciamos as festorras todas”.

Do Corrixidor ao colector e á Praza Maior

O escudo na esquina sitúanos na Praza do Corrixidor. “Unha figura que poderiamos comparar coa dun gobernador”, sinala o noso guía Monxardín. Unha figura que sempre estivo enfrontado coa eclesiástica, representada polo bispo. Desde este punto, o eclesiástico rodéanos física e sonoramente; a catedral de fondo e as súas badaladas repenicando, as mesmas que os protagonistas de A Esmorga lembran así:

“Cando paramos de correr, aló pola praza do Correxidor, ouvíronse no reló da catedral as badaladas de meia noite. Tiramos pra arriba con intención de meternos na casa do Milhomes, que vivía na rúa de Crebacús”.

O lugar ten unha mestura moi destes tempos líquidos. Hai homenaxe e historia, cos escudos do corrixidor, unha estatua para lembrar a Otero Pedrayo e unha placa d'A Esmorga. Tamén hai unha ringleira de colectores de lixo que parece interminable: verdes, azuis, grandes, pequenos, de plástico, de metal... Máis xuntos, máis separados. Unhas plantiñas para disimular. Algún coche e camións de reparto. Un ambiente variado que exaspera lixeiramente a Monxardín.

O camiño á Praza Maior deixa a un lado a Rúa da Estrela, popularmente coñecida como crebacús. Nesa calella, chea de chanzos estreitos e decorado con sinaturas de grafittis pouco estéticas, Milhomes chegaba cada día da mísera vida de buscanoites e adepto dun batallón sen destino nin fin.

“Tiramos pra arriba con intención de meternos na casa do Milhomes, que vivía na rúa de Crebacús. As pernas non nos sostiñan ben pola causa das bebidas doces que son de moita treidoría, coma vosté me enseña”.

A última placa que pecha o camiño está no punto de saída, a rúa Valentín Lamas Carvajal. Se se lembran, era nesta rúa onde o noso camiño tivo o toque flamenco-lorquiano con aquela muller cantaruxando namentres Monxardín debuxaba un esquema da relación de García Lorca e Blanco Amor. Remata aquí a ruta porque, por cuestión de patrimonio (teña iso o significado que teña), a placa non se podía colocar na Praza Maior, o lugar do que fala Eduardo Blanco Amor do seguinte xeito na súa obra:

“Conque ó chegar perto da Praza Maor, oíronse as tres da mañá, no reló da Catredal. A xiada estraba as rúas e mais os tellados, que todo somellaba de vidro polo moito luar, i os charcos a chuvia estaban outravolta adurecidos polo carambelo”.

Nesta Ourense do século vinte e un, non xea. Os corrixidores soñan con rañaceos mentres a cidade envellece a ritmos vertixinosos. O relaxante choupeo das termas teima, irrefreable, no paso do tempo. De todo iso, reflexionamos co ollar posto nunhas placas que nos lembran aqueles tres homes que non tiñan nada que perder e que todo perderon.

Fotografías: Brais Lorenzo

Mapa da ruta que seguiron Cibrán, Bocas e Milhomes: