A silueta fumeante da refinería recíbenos á entrada da Coruña. Semella un espellismo, un oasis á inversa: deserto de formigón nos límites dun verxel. Para moitos dos que nos criamos nesta cidade a refinería era un cheiro intermitente, doce e desagradable, que sentiamos antes da chuvia, unha lumarada que mirabamos desde o coche cando eramos nenos e chegabamos da aldea. Pero que acontece cos que viven ao seu carón? Que acontece co oleoduto que cruza a cidade ata o porto, invisible ata que aprendemos a velo? 

Damián Ucieda tamén naceu na Coruña. Temos outra cidade compartida, Edimburgo, na que el estudou fotografía. Grazas ao seu dominio da técnica e a unha grande intuición no encadramento, o mundo fíltrase a través da súa cámara construíndo o relato das nosas cidades e das persoas que o habitan.  Ás veces crea escenografías, comezos dunha narración conxelada no tempo. Outras, captura instantes. Interésase nas periferias, nos contornos industriais, signo da nosa época. Foi iso o que o levou a fotografar os exteriores da refinería da Coruña. Tiña o desexo de acceder ás instalacións pero, cando o permiso que solicitara á empresa lle foi denegado, alonxouse delas para fixarse no contorno e no camiño negro que o ataba ao porto. As primeiras fotografías, no 2017, transformáronse nun amplo e complexo proxecto que durou dous anos. Reflectiuse nunha exposición, comisariada por Juan de Nieves, no que tamén contou con documentación e recortes de prensa, e nun catálogo multidisciplinar con textos de catro expertos. 

O desenvolvemento da refinería nos anos 60 condenounos a unha distopía entre o rural e o urbano, a unha contaminación perenne que se agarra á roupa tendida, aos cristais das fiestras, ao millo. Ucieda levou alí a súa cámara.

Meicende é o núcleo de poboación máis próximo á refinería. Nas súas rúas mestúranse bloques de edificios con hortas e ovellas. O desenvolvemento da refinería nos anos 60 condenounos a unha distopía entre o rural e o urbano, a unha contaminación perenne que se agarra á roupa tendida, aos cristais das fiestras, ao millo. Ucieda levou alí a súa cámara. Foi un proceso de traballo vagaroso e fondo, deu lugar a conversas cos veciños, á observación de problemáticas descoñecidas para os que só estamos de paso:  nenos espertando pola noite cos estalidos, coches cubertos de negro. Os veciños máis vellos lembrábanse de cando Meicende era a horta da cidade, de cando cheiraba a verde. As imaxes de Ucieda non lembran xa fotogramas senón que hai un retrato psicolóxico, dos veciños, da súa resignación, pero tamén desta poboación condenada a unha decadencia tinguida de negro. 

Ucieda sabía da existencia dos condutos que unen o porto coas instalacións. Un camiño en dous sentidos que leva o cru desde o porto á refinería e o devolve xa refinado. Atravesa barrios, deixando un rastro só visible se sabemos interpretar as pistas. Por mor da prohibición por motivos de seguridade de construir sobre o oleoduto, queda, ao seu paso, unha mestura de espazos semiurbanizados, zonas verdes e construcións alegais, posiblemente inexistentes se non fose por esta estrutura. Crúzana, ademais, estradas e pontes, favorecéndose espazos intermedios  á marxe da regularización. 

Un dos textos do catálogo foi escrito por Iago Carro, arquitecto e integrante de Ergosfera, un colectivo que, desde A Coruña, elabora proxectos de investigación e integración urbana. Carro tamén dirixiu un roteiro seguindo este camiño negro. Nalgunhas partes deste percorrido xorden hortas, espazos de reunión para adolescentes ou xubilados, escondites para drogadictos, comedeiros para animais. Estes usos inesperados do espazo precisan de novos acordos, certas concesións, debatidas ou non, por parte da propia empresa e doutros veciños. Hai na actualidade un debate sobre a posible desaparición desta estrutura, pero debemos lembrar, como recorda Carro, que hai espazos de posibilidades, que pode que só existan debido a estas peculiaridades. Aínda que non todos estes usos alleos á regulación sexan positivos, si que deberiamos ser conscientes da perda de diversidade que isto suporía. 

Nalgunhas partes deste percorrido xorden hortas, espazos de reunión para adolescentes ou xubilados, escondites para drogadictos, comedeiros para animais. Estes usos inesperados do espazo precisan de novos acordos, certas concesións, debatidas ou non, por parte da propia empresa e doutros veciños

O mesmo sucede en Meicende. A pesar do impacto ambiental que isto supón, a refinería é o único medio de sustento de moitas familias.  “Sabes a que cheira? Ao pan dos meus fillos”. Foi a resposta dun traballador a alguen que se queixaba do fedor. 

Camiño negro é un relato plural desta periferia: da historia herdada, das fronteiras entre o espazo público e o privado, do seu uso, do difícil equilibrio entre a ecoloxía e o sistema capitalista, da representación de cada unha destas problemáticas na historia da arte. Un enxame de historias, de tensión e de sinerxias, de conflitos e de esperanzas, extrapolables a tantos momentos, a tantos lugares.  

A exposición Camiño negro, de Damián Ucieda, estivo exposta no Museo Virtual de María José Jove e na sala Normal da Universidade da Coruña do 25 de marzo ao 26 de xuño de 2021. Tamén se amosará na galería Formato Cómodo​​, de Madrid, de 26 de maio ao 29 de xullo, e formará parte do festival PHotoESPAÑA deste ano.

Nestes momentos, Ucieda participa con outra obra na exposición colectiva Cruzamentos na arte galega da colección CGAC. Pódese visitar neste centro ata o 19 de xuño. 

A publicación Camiño negro está dispoñible en libraríase na páxina web da editorial Turner, así como noutras plataformas de venta online.