Venres, 30 de agosto. A estrada de Monterroso mantense queda e impasible. Salvo algúns pequenos carteis pegados nas paredes que custodian a Nacional 640, parece que non houbera nada especial a piques de acontecer. Mais o Agrocuir está a nacer hoxe de novo, aínda que comece paseniño e pequeno coma o primeiro raio da alba. Volve así o festival cultural que reivindica a visibilidade do colectivo LGTBIQA+ no rural galego cunha misión especial para esta VI edición: crear comunidade e chegar non só ao colectivo ‘queer’ senón aos veciños e veciñas da comarca.

O albor do festival

Miro o mapa difundido nas redes sociais, que apunta ao Polígono Industrial como zona de aparcadoiro, mais non hai ninguén na rúa e arrisco achegando o coche ata o centro da vila. Pregúntolles pola festa a varias persoas que pasean pola beirarrúa. “Non sei do que me falas, eu diso non coñezo”, cospe apurando as sílabas unha dependenta dunha pequena panadaría da Rúa Nova, un espazo que – despois descubro- está a escasos metros da Praza do Froito, epicentro da primeira xornada. A muller mira cara á porta da tenda e, vendo que non entra ninguén, corrixe. “Bueno, algo me contou a carniceira… pero diso eu non sei… E ti?”, espétalle con ton algo desafiante á súa filla adolescente que mira o móbil absorta. “Non sei, nin idea”. 

Baixo á rúa e un home duns 65 anos, dono doutro negocio da zona, pregunta pola miña procura. “Ai si, é aí ao lado”. Pregunto se sabe que é o Agrocuir ou se, coma a súa veciña, non se decatou. “Como non me vou decatar, se están os carteis por todas partes. Non se entera quen non quere enterarse”, sentencia cun medio sorriso cómplice.

Precisamente que se decaten é un dos obxectivos desde festival en 2019. Cóntame Adrián Gallero -tamén membro do colectivo- que lle dedican esta VI edición á comunidade. “Queremos pór en valor a comunidade como un espazo seguro de coidados e de resistencia, coincidindo co 50 aniversario da revolta de Stonewall, que deu lugar ao naceminto do movemento de liberación LGTBIQA+. Neste sentido, os premios á visibilidade deste ano seranlles entregados a dúas asociacións que traballan desde hai tempo en construír comunidade. Ademais, puxemos en marcha este ano unha iniciativa moi linda que xoga coa tradición de custodiar as virxes de casa en casa nas diferentes vilas e aldeas: a iniciativa consiste en que distintas casas e familias de Monterroso están a protexer por quendas un tótem que elaboramos co corno agrocuir –o emblema do festival-. Está sendo emocionante ver a movilización da veciñanza”, confesa vibrante. 

Na praza unha ducia de persoas corren coma abellas na colmea, preparando canto poden para o que está por vir. Entre elas está Marta Álvarez, antiga anfitrioa do Agrocuir na súa Granxa Maruxa. “Mudamos o espazo porque cada vez viña máis xente e pensamos que tamén era un xeito de recuperar espazos coma o souto de Caracacho -que arranxamos nós-, parecido ás carballeiras nas que se facían antes as romarías e que se están a perder. Ademais tamén é unha forma de estar máis preto da xente de Monterroso e achegarlles o festival aos veciños, coma as antigas romarías interxeracionais nas que todo o mundo era benvido”. 

E en pro dese leit motiv comunitario decidiron confiar o evento na vontade da xente descoñecida a través do crowdfunding. E non lles foi mal, recadaron máis de 17.000 euros que investiron nos artistas e organización do festival. “Pero non en nós, os participantes do Colectivo Agrocuir da Ulloa somos persoas voluntarias que traballamos sen ánimo de lucro porque cremos no proxecto. Eu son lesbiana declarada e granxeira así que éme máis que importante visibilizar a comunidade LGTBQA+”, explica Marta Quinteiro. 

Mais, aínda que o obxectivo do evento é visibilizar, non todos os asistentes están no mesmo punto do proceso. Hai quen vén ao Agrocuir sen querer ser visto, quen loce a bandeira con orgullo, quen vén por apoiar a un amigo e quen, coma Marta, ten a fortuna de que a súa familia a acompañe. Incluíndo a súa nai nonaxenaria que, co caxato na man, envólvese na colorida e ben coñecida bandeira a modo de touca.

Fútbol, solidez e tempos líquidos

Interrompen a conversa con chamadas insistentes a Marta, están a correr porque non chegan a tempo. Xa está a piques de rematar a primeira actividade: a proxección de Noite Irisada, un documental sobre a historia do movemento LGTBQA+ en Galicia. Aceleran o ritmo na instalación de cores no palco e de botellas na barra improvisada. Mentres, o festival comeza desplegar as súas ás en dous zonas, nas que se organizan maioritariamente dous tipos de públicos. Por un lado, cun partido de fútbol feminino cheo de veciñas e veciños no público que fan os seus primeiros achegamentos ao evento na súa cara menos reivindicativa; por outro, coa palestra debate Ruralidades queer en tempos de globalizaçao, chea de persoas de toda Galicia, España e parte do mundo que chegan ata este recuncho de Lugo con ganas de debatir sobre a realidade do colectivo queer. 

Poño rumbo ao debate e, de camiño ao descoñecido punto de celebración, atopo grupiños de amigos e amigas que camiñan co mesmo destino e descoñecemento do rueiro local. “É que no mapa que puxeron non vemos onde é, e despois temos xa que ir para a zona de Caracacho”, comenta o líder da expedición. “Non, hoxe é na Praza do Froito, non?”. Míranse indecisos, míranme indecisos, consultamos de novo o programa con dúbidas e seguimos a andar preguntándolle á veciñanza. Ao chegar ao Centro Sociocultural, cedido polo Concello como tamén cederán máis tarde os baños de luxo portátiles e os permisos para ocupar parte da vila, máis de cen persoas ateigan a sala con ganas de reflexionar e compartir visións coas ponentes. No escenario, modera Daniel Amarelo, Filólogo pola Universidade de Santiago de Compostela, e falan a Cabezuda Travestida Divine, Beatriz Suárez Briones, Brigitte Vasallo e Xácia Ceive.

Esta última, que medrou cun pastor protestante de pai na Norteamérica máis produnda e rústica, sabe o que é o rexeitamento. “O rural en Galicia pode ser ás veces duro pero nos Estados Unidos é un pesadelo”, di. Aquí o risco máis habitual é ser illado e ignorado, alí a agresión física é unha das posibilidades non tan remotas. Non hai máis que ver as últimas novas. Aínda hai uns meses que se derrogou unha lei que prohibía presentar a homosexualidade de forma positiva nas escolas.

Xácia respira profundamente e resume: “Galicia é -aínda que cada vez menos- un exemplo da solidez de tempos anteriores onde se vivía na mesma cidade, coa mesma parella e co mesmo traballo para toda a vida. Pero vivimos en tempos líquidos nos que poucas veces o amor dura unha vida, ou 5 anos no mesmo traballo fanse eternos. Vivimos a liquidez como un camiño á liberdade pero creo que o reto hoxe é recoñecer a necesidade das ligazóns do sólido e a liberación do líquido nun mundo dinámico“. Miro ao redor e todo cobra sentido. A solidez do movemento queer constrúese desde esta sala, desde o núcleo duro dos asistentes que chega non só para festexar senón para sumar. E fluír xuntos mantendo ligazóns coas raíces, ser emigrar forzados para ser libres.

Björk, performance e leiras

Xa na Praza do Froito, a festa da comezo timidamente. Unha rede de cores e o corno icona do festival dan a benvida ao espazo. As primeiras asistentes, as máis sólidas, como fala Xácia, son columnas nas que se apoia o Agrocuir. Achéganse ao palco e os murmurios comezan a medrar progresivamente. As primeiras ducias de asistentes arremuíñanse en torno ao palco que recibe a Mounqup – nome tras o que se agocha a francesa e galega adoptiva Camille Hédouina- que enche os ouvidos de electrónica desde o corazón, de berros desgarrados con dozura forte e amargura calma ao máis puro estilo Bjork que poñen a primeira pedra no proxecto común que se está a construír. 

Cos primeiros acordes chegan tamén as veciñas e veciños máis curiosos, que ollan cada movemento e vestimenta dos asistentes. Os “que eles –os outros- festexen como vexan” máis distantes altérnanse cos foráneos que atopan o Agrocuir por casualidade e con aquelas persoas que fan quilómetros dende Madrid, Teruel, Bilbao e mesmo México para asistir. Unha rapaza na trintena suxeita nunha man o seu fillo de 2 anos e sinala coa outra a seus país, que os acompañan. Sabes en que consiste o festival?, pregunto. “É evidente, non? De… bueno, iso” e sinala coa mirada a bandeira irisada máis próxima sen pronunciar máis palabra. Ao seu carón, un matrimonio senta nun banco a ver o panorama con xesto serio mentres un grupo de septuaxenarios pasea pola beira da praza sen parar máis que uns minutos a observar antes de seguir o seu camiño. “Se puxesen música para bailar, quedariamos máis”, apuntan.

Tras a base electrónica de Mounqup, chega a performance pandeireta en mán de Nelu Vermouth, quen canta e conta un conto que a súa tía lle contaba de pequeno. A través dos versos, convida as persoas asistentes a camiñar, mesturárense, mirárense aos ollos e escoitárense a si mesmas e aos demáis sen falar, só coa pel do que cadaquén ten en fronte. “Flores de Marnela é unha pequena demostración do necesario que ás veces é voltar ao interior dunhe mesme para así abrirnos cara a fóra”, conta.

Sácannos do transo os gamberros Boyanka Kostova, que deixan de lado a sensibilidade das artistas previas para comezar coa festa máis agro-trapeira con temas como Leiraz, no que lles canta ás leiras en referencia a seu avó, que disque brincaba dicindo que conquistara a súa avoa por iso. Un canto ao costumismo galego un tanto desfasado pero que o público corean pola complicidade de telo escoitado tantas veces en tantas aldeas. “Teño leiras (…) teño os piñeiros marcados e un monte aquí ao lado”, versos que lanzan dende o escenario. Coa sorna do dúo santiagués comeza achegarse máis xuventude da zona, que se anima definitivamente coa chegada do DJ Set Muslako Crew e DJ Carabixa. “É o mellor festival do verán! Respírase moi bo rollo e nunca hai pelexas. Cada ano ven máis xente que coñezo, incluidos os meus pais”, di María, de 18 anos. As tres amigas que a acompañan mírana con envexa sá. “Pois meus pais non queren saber nada disto”, di a máis nova. “Os meus tampouco”, resposta outra. As tres suspiran resignadas. Perto de nós, un grupo de amigos na trintena fala tamén dos seus proxenitores. “Polo menos co conto do festival falan do tema na casa, porque antes nin se nomeaba”, confesa un deles.

A explosión do festival: historias de romaría e carballeiras

O sábado ao albor do día estoupa en luz no souto do Caracacho, onde 2 cornos irisados gardan a entrada tan libre coma o festival. A mañá é das crianzas e de obradoiros que potencian a face agrosustentable do festival, como o realizado por Guido Alfonso Tomasini sobre construcións sostibles de barro e de palla. “A xente cre que as construcións sostibles son caras pero no ten por que ser así, os meus orzamentos poden competir coa construción tradicional”, di mentres lle tira da manga llla, a súa filla de 8 anos. “Tróuxena porque quero que vexa o mundo e o mundo é isto, é diversidade, é xente diferente que se entende e respecta. Daríame mágoa que non o vise como normal cando o é. Onte, por exemplo, fixo unha amiga de Monterroso que lle decía ‘pero é que ese sitio está cheo de gays’; cando unha nena di iso é porque medrou fóra do mundo no que hoxe vivimos”, explica. 

Chega o xantar e con el un momento hipnótico conducido polo canto de serea de Laura LaMontagne, a quen Pico Amperio lle suma o toque electrónico. Con estética trapeira, percorre poemas de Rosalía de Castro, Fernando Pessoa, Martín Codax ou Airas Nunes, dándolles outra dimensión tan envolvente como actual. Convértese nun arrolo que some a asistentes grandes e pequenos nun soño -nalgúns casos, literalmente- compartido que para o tempo. Intercala o feitizo que parece lanzar con cada bruído con muletillas de let’s do it herdadas do estilo más billyeilishco.

Aínda coa ensoñación entre cella e cella a xente aplaude mentres sae do transo e comeza ver como un tendal se instala no escenario. Cun vestido branco que lembra as lavandeiras daquel tempo en que de tanto ir á fonte, o cántaro rompía -segundo contan, como excusa para quedar co mozo que lles gustaba-, sobe á escena Nastasia Zürcher, que interpreta cantigas tradicionais de romarías con historias polo medio. Estas son contadas por Carmen Conde, que no seu espectáculo Tabú dalles voz ás mulleres de antes que viviron “historias de amor épico” entretecidas de tabús e segredos, de cartas na emigración, de sororidade coas súas iguais e de medos, dúbidas e, si, tamén agresións. Unha muller duns oitenta anos mira e asente a cada verba; non quere dicir como se chama, non quere aparecer na reportaxe, pero dá fe: as historias que conta Carmen son reais e foron o día a día de moitas xeracións. “E seinas moito peores”, di facéndose a interesante, “pero agora non é momento de contalas”.

Interrompe a charla un aviso. “Desculpade, por favor, atención, é o momento da rifa e dos Premios Agrocuir da Visibilidade” din varios membros da organización. Os asistentes máis festeiros marchan para seguir comendo e bebendo mentres algúns quedan a ver a parte máis institucional, na que se premia a dúas asociacións que traballan dende hai tempo en construir comunidade: Quercus Sonora e a asociación de Vigo Nós mesmas. “Comezamos organizando o Día do Orgullo en Vigo cando só eramos 4 agochadas tras unha bandeira e, tras anos de traballo, é unha honra este recoñecemento”, arrincan a dicir as viguesas emocionadas.

Foliada galega e portuguesa

Despois dos recoñecementos unhas gaitas e tambores guían o público ata as tabernas, coma se do frautista de Hamelín se tratase. Alí chega a foliada e chegan tamén as veciñas e veciños máis tímidos. “Eu nunca fora ao festival, a verdade, pero este ano como está na cidade sí que vin mirar e tamén traer a miña filla, que toca a pandeireta e quería participar”, explica Carlos, que aplaude a música cunha cervexa na man e ollos de pai fachendoso. Á súa esquerda escórrense ducias de agrocuireses que acoden a cear e a beber nos locais da zona; diante deles está quen cea no bar de sempre e mira con curiosidade os chamativos forasteiros cubertos de purpurina e de cor. “Queres que che diga que me parece? Pois bueno, ben algunas cousas, non todo…”, do o home maior dunha mesa na que comen co seu fillo e a súa muller. “Ti cala”, berra a muller, “non lle fagas caso, a min encántame o festival e paréceme estupendo que se faga aquí”.

Na rúa segue a foliada, que só para cando se ilumina un pequeno escenario no centro da vila. Omiri fai a súa entrada. Tres pantallas ilústranse con proxeccións de persoas de Portugal, novas e vellas, interpretando música tradicional desde os seus espazos máis cotiáns coma leiras, cociñas ou rúas coñecidas. “Fixen un percorrido pola cultura portuguesa a través de diversas gravacións. Omiri é unha visión do que creo que a música tradicional pode ser a día de hoxe. E xa que estamos irmandados con Galicia, espero que vos guste”, explica espertando aplausos. Deixa que o folk electrónico incendie o público, que arde con cada canción. “Máis unha!” bérranlle cando ameaza con rematar, obrigándoo a entrar de novo. O perfecto caldo de cultivo para coller forzas para a camiñada de 15 minutos -dez para os máis lixeiros- ata a peneda, onde culmina o evento. 

Alí, a carón do camping, centos de persoas bailan ao son dos DJs Yiria Imaná e Neto do Rubio ata as 7 e pico da mañá. E así, o Agrocuir pecha a súa edición máis inclusiva, na que a comunidade que tenta crear consegue apelar a novos participantes. Na barra, ata o final da noite, permanecen membros do colectivo. Esta última barra nesta última festa xa non está baixo o seu cargo, mais non poden evitar colaborar, porque saben que son necesarios, porque saben que as súas compañeiras e compañeiros tamén o farían por elas, porque queren que a festa sexa o mellor que poida ser e porque, aínda que son raros, raras e rares con vidas diferentes e gustos ben diverso, son comunidade. E diso vai o Agrocuir.