Fanse vinte anos da aventura cinematográfica que levou a Carlos Meixide, Tomás Lijó e outros cinco amigos a Nova York no mes de setembro de 2001. Alí foron testemuñas do acontecemento que marcou o inicio deste século. Berta Dávila conversou con eles para para extraer, coa perspectiva de dúas décadas, a narración daquela experiencia. 

Onde estabas ti cando os atentados do 11-S? A pregunta repítese case cada ano e as respostas non adoitan ser excepcionais. Independentemente do que cada quen estivese facendo naquel momento, persoas de todo o mundo colocáronse diante do televisor seguindo os informativos, que pasaron a ocupar toda a programación da xornada. O abraio das xornalistas era idéntico ao da xente común que atendía a pantalla, as principais cabeceiras de prensa sacaron edicións especiais en papel que hoxe serían impensables, e as imaxes dunha cidade mil veces representada no cine cubríronse dunha nube densa de pó suspendido, pánico e estupor. O skyline icónico co que comeza o Manhattan de Woody Allen cambiou para sempre. Menos dunha década antes o norteamericano Francis Fukuyama prognosticara a fin da historia.    

Internet era moi grande

Mais tamén hai historias diminutas que suceden no medio dos grandes balbordos. E merecen ser contadas. Esta é a de sete mozos galegos que estaban en Nova York o 11 de setembro de 2001, por acaso, a menos de cinco quilómetros das torres xemelgas. Falamos con dous deles, Carlos Meixide e Tomás Lijó. «A sensación era a de camiñar polo centro do mundo, onde está pasando todo iso do que falan os demais», di Meixide. A circunstancia que os levou á cidade e o relato de como esa viaxe foi posible non é menos excepcional que o feito de estaren alí.

Algúns meses antes, en primavera, Tomás Lijó bateu cunha convocatoria aberta para un festival de cinema mentres pasaba o tempo nun cibercafé en Compostela. Decidiu tentar a sorte, enviou unha proposta improvisada e, pouco despois, esqueceuno. Era o New York International Independent Film and Video Festival. A el e ao seu grupo de amigos gustáballes o cine e fixeran algunhas curtas anteriormente, na facultade de Xornalismo onde se coñeceron. «Eu vin un formulario que cubrir e soamente pedían algúns datos e a sinopse dunha curta», explica Lijó. «Supoñíase que a curta xa estaría feita, claro», matiza Meixide. «O asunto principal é que nós tiñamos ínfulas e internet era moi grande», comenta Lijó.

«En realidade todo isto empeza cuns tipos que pasan os primeiros anos na facultade escoitando falar de internet sen saber ben o que era. Atopamos un día a Xosé Ramón Pousa [profesor da facultade] e preguntámoslle: vós tedes internet no despacho? E díxonos: Si, queredes velo? Isto era así dous anos antes do 11-S». 

A conversa entre Carlos e Tomás é rápida, difícil de interceptar. Demoran un tempo preguntándose un ao outro cal sería aquel cibercafé entre todos os que frecuentaban, e que tipo de negocio haberá agora nese local –se é que non está baleiro– vinte anos despois. Talvez unha lavandería autoservizo. Era un mundo distinto e Lijó explícao así: «En realidade todo isto empeza cuns tipos que pasan os primeiros anos na facultade escoitando falar de internet sen saber ben o que era. Atopamos un día a Xosé Ramón Pousa [profesor da facultade] e preguntámoslle: vós tedes internet no despacho? E díxonos: Si, queredes velo? Isto era así dous anos antes do 11-S». 

Un Benjamin Button da Costa da Morte

Algunhas semanas despois de enviar a proposta, a organización do festival, contra todo prognóstico, interesouse pola curtametraxe anunciada. «Recibiches un correo electrónico dos Estados Unidos e puxécheste nervioso, recordo que comezaches a chamarnos a todos, que aínda non sabiamos nada», di Carlos Meixide. «Como a curta non estaba feita choreilles un pouco aos dos festival contándolles que precisabamos tempo porque tiñamos que facer a copia e despois mandárllela en cinta por correo postal, e que era moi complicado porque Galicia estaba a moitísimas horas da capital», explica Lijó. A organización conmiserouse de aqueles rapaces que vivían nun sitio tan remoto. Déronlles dez días máis e eles calcularon que sería tempo abondo para facer todo o proceso que tiñan por diante: escribir o guion, rodar a curta, montala e enviala… «A verdade é que cando nos aceptaron non me acordaba ben do que mandara. Improvisara vendo a convocatoria, que pedía algo así como relatos entre a ficción e a realidade, e eu inventara un argumento con aquelas indicacións: a historia dun neno que nace vello e que medra do revés», continúa. «Basicamente era un Benjamin Button da Costa da Morte, pero antes da película de Brad Pitt», apunta Meixide. «Esa noite fixemos o guión da peli, nos bares», conclúe Tomás.

Non tiñan moito tempo nin moitos recursos, pero mobilizaron a xente que coñecían e buscaron o xeito de facer posible o proxecto con aquelas limitacións. «Teño o recordo de que o do guión foi un xoves pola noite, e xa o venres collemos as cámaras, que nos prestaron na facultade, e marchamos a Fisterra a unha casa que tiña a miña familia, para gravar a curta. Finalmente colaborou moita xente de alí. Moitos veciños, que xa hai tempo que morreron, saen na peza. Pola nosa parte aínda eramos uns cantos e aloxamos a todo o mundo. O sábado fomos comer á casa da miña nai, explica Lijó. Carlos Meixide engade: «Gravamos a misa de doce do domingo, procuramos localizacións, fixemos un remedo do acorazado Potemkin cun carriño e tivemos que ir buscar escaleiras a Corcubión». En abril de 2001 o xornal dixital Vieiros daba conta da noticia e resumía así a curtametraxe: «o filme seleccionado, de pouco máis de oito minutos, reconstrúe a realidade a través dos ollos dun neno que ve o mundo con filtros como Schopenhauer ou Nietzsche, e coa música de Bob Marley».

«Como a curta non estaba feita choreilles un pouco aos dos festival contándolles que precisabamos tempo porque tiñamos que facer a copia e despois mandárllela en cinta por correo postal, e que era moi complicado porque Galicia estaba a moitísimas horas da capital», explica Lijó.

Despois da gravación chegou a montaxe. «Editamos a curta na facultade, había moita xente implicada, todas esas persoas que nos queríamos máis entre nós», explica Lijó. «Todo o mundo estaba a prol de botar unha man para que fósemos a Nova York», di Meixide. Retratan un entusiasmo despreocupado, a confluencia afortunada de varias persoas que querían facer cousas e tiñan o talento e a alegría para atreverse. Entre elas teceron unha rede de afectos e complicidades que aínda perdura, un acubillo perfecto. «Estabamos sempre argallando algo», lembra Lijó. 
 

A resposta

Despois de enviar a curta, algunhas semanas de espera e unha miga de impaciencia. «Estiveramos dándolle a vara un pouco á organización do festival. Comentárannos que nos chamarían un venres máis ou menos ás once da noite, polo tema do cambio horario», explica Meixide. Aquel venres foron indo de bar en bar, xuntando amigos de aquí e de alá mentres agardaban a chamada, coa expectativa de poder celebrar a resposta. «Andabamos de festa e estaban por alí os Estalotes. Carlos Pedrosa, que logo veu connosco a Nova York, tocaba con eles. Eu teño o recordo de que convencemos aos de Nova York de que estaba toda Galiza moi pendente, de que era un tema moi importante para o país, e de que era un país pequeno que nunca chegara a estar representado nun festival internacional», di. Tomás Lijó lembra ben a escena: «Estabamos na porta da Casa das Crechas». Meixide continúa: «En canto chamaron os do festival e dixeron que si comezou a soar a muiñeira de Chantada.»

O New York International Independent Film and Video Festival celebrábase a comezos de setembro e prometía ser unha experiencia insólita para o grupo de amigos. «Dicían que habería unha inauguración con actuacións en directo no Madison Square Garden», apunta Lijó. «Nós pedimos se podíamos actuar. Dixémoslles que tiñamos un dúo humorístico, ofrecémonos para facer algo alí e resulta que tamén nos dixeron que si», comenta Meixide. «Actuar no Madison Square Garden era o nunca visto. Parecía que o mundo era para nós, que estabamos triunfando na vida», engade. Tomás Lijó, ri: «Nós imaxinabámonos actuando para Nova York e a min o que máis graza me fai é que fomos alí coa promesa de actuar no Madison Square Garden pero sen ensaiar». «Finalmente era unha saliña alugada nun lateral do Madison Square Garden, claro”, explica. Tomás Lijó e Carlos Meixide aínda non existían como o dúo cómico Os da ría, que se formou algúns anos despois, mais adoitaban facer concertos e espectáculos humorísticos, naquela altura baixo o nome Lijó & Meixide e a unión dos democratas. «Era estupenda esa frescura que tiñamos», di Lijó. 

Tardes con Ana

Coa expectativa de viaxar a Nova York algúns meses máis tarde para presentar a súa curta e coas posibilidades do ano 2001 –antes da auxe dos voos low cost e do turismo de hostel– precisaban o financiamento que lles permitise acudir. «Para empezar había que pagar os trescentos dólares da inscrición do festival», explica Lijó. «Pagounos Marcelo [Marcelo Martínez Hermida, outro profesor da facultade], púxoos el do seu peto», lembra Meixide. Non era un camiño doado pero pagaba a pena. «Agora nun festival se cadra nin pensas en ir, vai a película e ti quedas. De súpeto todos queríamos ir», explica Lijó. Procuraron apoios alí onde pensaron que alguén os escoitaría, axudas para pagar a viaxe e a estadía: «Petamos en varias portas. Realmente non era tan raro como nos parecía daquela; agora, de feito, hai bolsas para ir a festivais, pero para nós todas esas reunións eran como unha cousa moi profesional», di Meixide. Tomás Lijó, ri: «Tamén é certo que nós a unha chamada de teléfono xa lle dicíamos reunión». Carlos Meixide explica: «Falamos con Rosanna López Salgueiro [daquela Directora Xeral de Comunicación Audiovisual], con José Luis Cabo Villaverde, [daquela director do CGAI], que nos atendeu moi ben, pero dixo que a curta non representaba os valores de Galicia». «Iso enfadounos moito», di Lijó. «Eu pensei: que queren, que saia o Pelegrín?», argumenta Meixide. 

O soño transatlántico era audaz mais non imposible. «Ir a Nova York era caro, sobre todo aloxarte alí, finalmente falamos co consulado e alí pasáronnos o contacto duns rapaces novos que seique tamén andaban en temas de cine e tiñan unha produtora, Family Film, en Brooklyn», explica Tomás. «Acordamos con eles que lles pagabamos o aluguer daquel mes, foron como cen euros cada un por quince días de aloxamento. Ao comezo íamos ir dous ou tres, ao final eramos sete», continúa. «Ao chegar tivemos a sensación de que a expectativa que terían sobre nós seguramente non se correspondese moito con quen eramos en realidade. Creo que imaxinaban que seríamos uns modernos, xente do cine, e logo chegamos nós, uns pailanciños», apunta Meixide.

«Soubemos que estaban buscando concursantes para o Tardes con Ana. Anotámonos de seguido e aínda nos chamaron a varios. Fomos pasando todos contra todos. Con iso pagamos parte da viaxe»

Co aloxamento solucionado, atoparon unha insólita e nova vía de financiamento: o concurso do programa de Ana Kiro nas tardes da televisión pública galega. Lijó e Meixide xa coñecían a Ana Kiro, porque os entrevistara tempo atrás con motivo do primeiro espectáculo que montaran como dúo humorístico. Mesmo chegaran a cantar en directo no programa. «Nós foramos cos nosos vinte anos e o noso estilo: Tomás cantando ópera e eu facéndolle os coros, a desconcertar, pero ela era unha profesional incrible, colleunos o punto axiña e levounos por onde quixo. Saímos encantados», di Meixide. O concurso, co formato de preguntas e respostas, emitíase de luns a venres dentro do magazine. «Soubemos que estaban buscando concursantes para o Tardes con Ana. Anotámonos de seguido e aínda nos chamaron a varios. Fomos pasando todos contra todos. Con iso pagamos parte da viaxe», di Lijó. «Era bonito tamén o feito de que os cartos que ían saíndo eran para todos, xuntamos penso que setenta e cinco mil pesetas», conta. Non todos tiveron a mesma sorte, pero cada quen fixo o que puido. «Eu, de feito, perdín contra unha señora e non puiden achegar nada, pero levei o Kiro Reloxo de consolación do concurso, que gardei con moito cariño, como non», di Carlos.  A iso sumaron aforros persoais. «Fomos contratar a viaxe a Viaxes Viloria e saímos do Porto. Non era coma antes, non contratabas ti todo por internet para ir tan lonxe», explica.

Chegada a Nova York

Nova York, como internet, tamén era moi grande. «Acórdome que cando aterramos alí collimos un taxi negociado, vimos o metro elevado, chegamos a un barrio xudeu, con toda aquela xente, realmente si que eramos uns pailanciños», di Tomás. Os dous rin outravolta. Pregúntolles se a viaxe a Nova York foi a súa primeira viaxe grande. «Eu penso que foi o meu primeiro avión”, confirma Tomás. “O meu era o segundo, pero si era a primeira viaxe grande que facía, paréceme que antes só saíra a Portugal», responde Meixide. «A nós non nos colleu o tema dos Erasmus, e era unha cidade espectacular», explica. «E ademais iamos a un festival de cine», di Lijó. 

«Eu recordo facer unha broma os días previos. Recordo dicir: estamos aquí en Nova York e aínda non vimos unha persecución nin nada, que decepción».

Ese mes de setembro, xunto a O meu nome e o meu mundo, presentábase tamén, no mesmo festival, a curtametraxe Pantalones, que algúns meses despois gañou o Goya a mellor curtametraxe. «Non é que fose un gran festival de cine, pero o feito de que Nova York escollesen unha peli galega, nesa altura, si era unha cousa grande para nós», conta Meixide. «Tivemos unha proxección mediática enorme, saímos en todas partes», di Lijó. Carlos Meixide explica: «Nós falamos de broma pero tamén é certo que daquela non existía cine en Galicia na mesma medida que o hai hoxe. Independentemente de todo, era unha proposta creativa que ten un valor como tal, e non tomalo en serio é parte da proposta, porque é xenuino. Tomás tiña moi boa man para gravar, hai imaxes fantástica.».  

Á espera da proxección, dedicaron a primeira semana da súa viaxe a visitar a cidade. «Chegamos a Nova York o 4 de setembro, levabamos unha semana facendo turismo, xusto os seis últimos días das torres xemelgas», explica Lijó. «Fomos ata o festival o día da inauguración para ver se nos faciamos unhas fotos Lijó e Meixide falando con Abel Ferrara», explica Carlos Meixide. «O que non apareceu foi Abel Ferrara», comenta Lijó. «Tiñamos a curta programada para o 11 de setembro ás dúas do mediodía», explica. «Eu recordo facer unha broma os días previos. Recordo dicir: estamos aquí en Nova York e aínda non vimos unha persecución nin nada, que decepción», lembra.

11 de setembro

O apartamento tipo loft de Williamsburg, en Brooklyn, onde se aloxaban, estaba ocupado regularmente por un colectivo informal de persoas relacionadas co cine, o audiovisual e o xornalismo. Alí coincidiron con Guillermo Escalona, que dirixía a produtora Family Film, con Bárbara Celis, xornalista que colaboraba naquela altura con El País, e con Nacho Sevilla, corresponsal de Europa Press. «A noite anterior acordaramos saír cedo pola mañá precisamente para ver toda aquela zona de Wall Street. Queríamos ver os executivos. A xente da produtora tiña unha reunión na casa e a nosa idea era deixárllela libre», explica Carlos Meixide. Non é difícil imaxinar a sensación de incredulidade de todos eles ao día seguinte. «Comentarámoslles á familia e amizades o noso plan de ir visitar o que logo se chamou a zona cero. Puido collernos máis cerca, porque a idea era ir ver aquilo esa mañá, pero ao final a reunión da produtora cancelouse e decidimos erguernos máis tarde», conta Lijó.

«A noite anterior acordaramos saír cedo pola mañá precisamente para ver toda aquela zona de Wall Street. Queríamos ver os executivos».

Así que o mesmo 11-S a noticia colleunos, ás nove da mañá –hora local– aínda durmidos. «Espertamos naquel piso de Williamsburg e alguén dicía polos corredores que impactara unha avioneta contra unha das torres xemelgas. Ao pouco ficou claro que se trataba dun atentado porque xa eran dous avións», di Carlos Meixide. O seu relato continúa así: «Baixei polo almorzo para todos, vin que había un teléfono, unha cabina a pé de rúa, e unha ringleira de xente diante. Ocorréuseme chamar a meus pais, que se puxeron en contacto coas demais familias para informar de que estabamos todos ben. Ao pouco caeron as comunicacións». Mentres en Galicia os seus achegados recibían a noticia, eles seguían o ritmo dos acontecementos na propia cidade. «Vimos a primeira torre derrubarse na televisión e logo fomos á azotea, que é o que se ve ao comezo en Cascallos. Despois camiñamos cara á ponte [refírese á ponte de Williamsburg, sobre o East River]. Desde alí vimos como caía a segunda torre», explica Tomás. 

De seguido decidiron abandonar a zona. «Bárbara [Celis] saíu coa súa cámara e nós saímos coa nosa, sen saber aínda moito como organizarnos», lembra Lijó. «Ela foi quen nos puxo un pouco a andar, porque comezou a traballar moi cedo. Aquilo era información e nós eramos xornalistas», apunta Carlos Meixide. Bárbara Celis comezou a cubrir a información para El País, Telemadrid ou Canal Nou. Pola súa banda, Nacho Sevilla facíao para Europa Press ou Cadena SER. «Eu acababa de rematar as prácticas na TVG», explica Carlos Meixide, «chamamos á Televisión de Galicia e comezamos a traballar e a cubrir o que pasaba. Esa noite entrei no "Anda Ya", de Los Cuarenta Principales, e no programa de Gabilondo». «Na casa había tamén uns portugueses que estudaban cine, un rapaz mexicano, estudante de arquitectura, xente variada coa que vivimos aquilo», di Lijó. «Eu lembro ir co operador de cámara portugués desde unha esquina á outra de Manhattan, andando quilómetros porque o metro non funcionaban, a un sitio de alugueiro de cámaras para recoller a única que conseguiramos. A el contratouno a Galega para gravar connosco. «O 11-S vinculounos de súpeto con esa xente, nunha experiencia cuxo recordo é para toda a vida», conta Meixide.

O día pasou mentres trataban de rexistrar da mellor maneira posible o que estaban a vivir. «Organizámonos para saír á noite e fomos ata a zona cero», di Meixide. «No primeiro momento non había un control moi exhaustivo aínda, fomos ata onde se puido, que é o que tamén recolle Cascallos. Ao día seguinte xa había un control moito maior respecto aos lugares aos que podías ir e tería sido imposible chegar a onde chegamos».

Traballando para a TVG, as semanas que seguiron aos atentados fixeron pezas informativas de distinto tipo. «Mandáronnos a entrevistar galegos en Nova York e eu e a miña compañeira fomos á Casa de Galicia de Queens. Alí recibíronnos con hospitalidade galega, con polbo e empanada. A hospitalidade chegou ao punto de que nos dixeron: sentímolo moito, pero non nos morreu ninguén», lembra Meixide. «Ao operador de cámara portugués que viña connosco dáballe noxo o polbo e preguntáronlle: facémosche un bisté».

Pregúntolles se tiveron medo polo que estaba a ocorrer, antes de saber realmente de que se trataba. «Foi un golpe de adrenalina, eu non lembro ter unha sensación de perigo, senón unha certa euforia festiva polo que significaba o acontecemento», di Tomás Lijó. «A única vez que tiven medo foi cando entrou unha das nosas compañeiras na habitación dicindo que estaban a contar pola tele que pechásemos as ventás porque había armas químicas, e nese momento notamos de súpeto un cheiro rarísimo», relata. «Eu lémbroo porque estaba no cuarto de baño cando escoitei iso de que había na casa un cheiro estraño», contesta Carlos Meixide. Os dous rin de novo. «Ao final era outro deles que estaba botando un deses antiinflamatorios en spray. Iso é o momento de medo que recordo pasar», explica Tomás. «Tamén tiven medo cando dicían que había non sei cantos avións, ao principio, pero creo que me podía máis a impresión de que era algo moi grande moi grande», engade Meixide. «Era algo tan transcendente que non eramos conscientes da transcendencia no mesmo momento», conta Lijó. Un signo deste tempo que comezou, se cadra, co 11-S, é precisamente a confluencia entre os acontecementos grandes e os seus relatos, a información instantánea. A simultaneidade da experiencia coa narración da experiencia propician unha outra forma de vivir as cousas, á que xa nos afixemos. «Entrabas en calquera lavandería e había informativos continuamente narrando mentres pasaba», di Lijó. 

Aínda o explican todo con certa estrañeza e un pouso de incredulidade. A vivencia mestúrase coa maneira que cada un ten de contala, coas anécdotas mil veces repetidas. As escenas daquel día fan parte da historia deste século, mais tamén da súa propia historia persoal. «Hai unha cousa que non me esquece, e é ver regresar a xente camiñando, cubertos de pó, algúns descalzos, pola ponte», explica Carlos Meixide. Aquilo converteuse, para os dous, nun relato de cabeceira, nun recordo anual que compartir cada vez que alguén pregunta iso de "Onde estabas ti cando os atentados do 11S?". Vinte anos máis novos, eles estaban alí.

Esta fin de semana compartiremos, en exclusiva para VINTE dúas pezas audiovisuais únicas: a curtametraxe ‘O meu nome, o meu mundo’, coa que foron seleccionados no New York International Independent Film and Video Festival, e ‘Cascallos’, a curta documental que recolle as súas impresións filmadas da cidade durante os días do atentado.  

As dúas pezas estarán dispoñibles desde as 16h do venres 10 ata as 23:59 do domingo 12 de setembro.