Alexandre Cancelo e Xacobo Sanmartín iniciaron unha viaxe o 1 de marzo. Partían na procura dunha película titulada O tempo do lume. Tres camiños marcados pola dolor crúzanse sobre a historia dramática de Centroamérica. Tres formas de responder ao silencio. Cómo narrar a barbarie? Agora levan unha semana de peche sen data de retorno. Desde Antigua Guatemala escríbese esta crónica: «Todo vai ben, en serio. Saímos a buscar unha película e atopamos a vida. As usual.»

Saímos da casa o 1 de marzo. Cruzamos varios aeroportos seguidos de preto pola sombra da pandemia que medraba ás nosas costas. A nosa viaxe convertiuse nunha especie de estrana fuxida. Sen embargo, a pesares da dianteira, a enfermidade atrapounos. Eramos como fuxitivos alerta pero fondamente enganados.

Centroamérica está cruzada por diferentes ríos humanos, caravanas de migrantes os chaman. Milleiros de persoas atrapadas nun sistema de explotación e vixilancia cruel, colonial e cínica. Podedes chamalo estado, maras, narco, migra ou virreinato. A dor é unha marca indeleble que medra nas marxes.

Saímos da casa o 1 de marzo. Procuramos seguir o río ata as súas fontes. Unha viaxe no espazo e no tempo ao que chamamos O tempo do lume, o esqueleto dunha película por facer. Saímos preparados para atopar o que non buscabamos implicitamente, a contradición. 

Estamos varados en Antigua Guatemala, a antiga Santiago de los Caballeros de Guatemala. Antigua é unha cidade destruida fundada na destrucción. A cúpula da súa igrexa principal agarda ao próximo tremor para derrubarse estrepitosamente cunha dignidade estúpida e banal.

Ata hai uns días aquí aínda había turistas, esa especie capaz de asolagar cidades. Agora deambulan os que coma nós non puideron abandonar o país antes do peche sorpresivo e preventivo das fronteiras decretado o día 16 de marzo. Somos sombras dun mundo anterior, atrapados nunha imaxe recorrente do pasado.

Imaxino dende a distancia aos coiotes pasando a gringos e europeos polas augas do río Suchiate cara a Tapachula xunto a aqueles que foxen dos barrios ou das vilas de Honduras, das aldeas do Quiché guatemalteco ou das revoltas en Nicaragua. O Suchiate é unha fronteira máis que afoga os pasos dos camiñantes cara ao norte.

Hoxe comezaron as colas nas portas dos supermercados. Non fomos quen de fuxir, a enfermidade foi máis rápida e tenaz, envolveunos no seu abrazo.

Covid-19 e migrantes polas vías da dor centroamericana. Estruturas endebles xunto aos trens de mercancías, albergues onde os migrantes se cubren con mantas vellas, sucias e furadas do frío cortante das noites do interior mexicano. Covid-19, vida e morte nos camiños dos sen nome. Os símbolos esgrafiados da MS-13 nas paredes xunto ao tránsito de La Bestia. 

Porque somos refuxiados pandémicos acollidos en chan estraño. Perseguimos sombras e atopamos lume. A contradición somos nós. Antigua é unha efixie colonial, un monumento á fraxilidade que descansa baixo volcáns que viven o seu tempo con certa indiferencia ante a obra absurda dos nosos traballos esforzados.

O conservador Alejandro Giammattei, recentemente elixido presidente de Guatemala, anuncia esta mañá o comezo do toque de queda entre as 16h e as 4h. Hoxe comezaron as colas nas portas dos supermercados. Non fomos quen de fuxir, a enfermidade foi máis rápida e tenaz, envolveunos no seu abrazo.

O tempo do lume é un presente persistente que queima lentamente os días, que nos pisa os talóns adiviñando a nosa fuxida confusa cara a ningures. Non hai saída neutra, só un discorrer amargo e vivo que, recoñezámolo, polo de agora non ten fin.

Atrapados nunha película que se procura a si mesma, varada nun cruce de significados no que aparecemos nós ao fondo. O medo é unha estrana especie de arma descolonial que nos iguala. E aínda así deixamos pasar os días no apartamento 4 do condominio Cañada de Belén de Antigua. Porque aguantaremos mentres aguante a estrutura fráxil do poder que nos separa e nos ampara. Saímos da casa o 1 de marzo. Nada foi igual.